Rivierlandschap met de verzoeking van Christus

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Deze tekening werd in 1926 geveild als een werk van Joos de Momper, al wordt in de veilingcatalogus ook een toeschrijving aan Tobias Verhaecht geopperd.¹ In de collectie Franz Koenigs stond het landschap op naam van Verhaecht.²

Tobias Verhaecht was een specialist in het tekenen van panoramische fantasielandschappen met rivieren, bergen, heuvels en rotsen, bossen of verspreide boomgroepjes, dorpjes of andere bebouwing. De horizon ligt steevast hoog, zodat in vogelvluchtperspectief over een oneindig weids landschap uitgekeken wordt. Onmiskenbaar werd Verhaecht daarbij beïnvloed door de uitgestrekte landschappen uit de reeks Grote Landschappen naar ontwerp van Pieter Bruegel, die omstreeks 1555-1556 waren uitgegeven door Hieronymus Cock en door Bruegels Grote Alpenlandschap die Cock rond dezelfde tijd uitgaf.³ Bruegels weidse landschappen met hoge horizon, vaak voorzien van een heuvel, rotspartij of grote boom op de voorgrond om de spectaculaire dieptewerking te versterken, maakten grote indruk op zijn tijdgenoten, werden veel nagevolgd en beïnvloedden lange tijd de Vlaamse landschapschilderkunst.

Verhaecht tekende zijn landschappen in pen in bruine inkt, met wassingen in bruin en lichtblauw. Kenmerkend voor zijn tekenstijl zijn de tamelijk dikke en krachtige penlijnen. Bergen, rotsen en soms ook bomen zijn vormgegeven met stevige contouren en parallelle arceringen. Voor bebouwing en bosschages in de verte gebruikte hij wat dunnere, kriebelige penlijnen – zoals op de besproken tekening goed te zien is – of ook wel krulletjes en rondjes. Zijn getekende oeuvre is niet duidelijk afgebakend. Houvast biedt een vijftal tekeningen die zijn voorzien van het eigenhandige monogram TVH en een datering tussen de jaren 1605 en 1620.⁴ Ook de Rotterdamse tekening is waarschijnlijk in deze periode ontstaan.

Op de uitstekende rotspunt in de linkerbovenhoek vindt de Verzoeking van Christus plaats. Na zijn doop vast Christus veertig dagen in de woestijn en aan het eind van die periode wordt hij driemaal door de duivel in verzoeking gebracht. Uitgebeeld is het moment waarop de duivel Christus op hoge berg wereldse koninkrijken en rijkdom voorspiegelt, wanneer Hij hem zou aanbidden. Maar Christus antwoordt: ‘De Here, uw God, zult gij aanbidden en Hem alleen dienen’ en wijst de duivel af (Matt. 4:8-11 en Luc. 4:5-8). Het landschap dat zich hier in diepte voor hen uitstrekt, symboliseert de wereldse koninkrijken die de duivel aan Christus voorhoudt.

De verzoeking van Christus werd in de zestiende-eeuwse kunst regelmatig gebruikt als stoffage van een boslandschap of een panoramisch wereldlandschap. We treffen het thema bijvoorbeeld aan in geschilderde of getekende landschappen van Lucas van Valckenborch, Hendrick Goltzius en Jan Brueghel de Oude.⁵ Mogelijk ging daarbij invloed uit van het boslandschap met de verzoeking dat in 1554 werd gegraveerd en uitgegeven door Hieronymus Cock naar ontwerp van Pieter Bruegel.⁶ Ook Verhaecht tekende het Bijbelverhaal tenminste nog een keer, namelijk op een panoramisch landschap in Düsseldorf.⁷