Portret van een man met een kaproen

Auteur: Judith Niessen

Dit kleine mansportret wordt traditioneel geassocieerd met Jan van Eyck. Lees bracht het in verband met de mannen die links van het Lam Gods op het beroemde altaarstuk met die naam van Hubert en Jan van Eyck in Gent.¹ Ook de eigenaar die in zilverstift ‘Regter’ op de tekening schreef verwees mogelijk naar het veelluik. Misschien meende hij dat het hier een voorstudie betrof van één van de rechtvaardige rechters te paard. Baldass verbond de tekening met de getekende vorstenportretten die toendertijd aan Van Eyck waren toegeschreven, maar nu zijn toegekend aan een navolger van Rogier van der Weyden.² Friedländer dateerde de mannenkop aanzienlijk later, . Hij zag een relatie met een kleine groep tekeningen van Gerard David (ca. 1460-1523), die oorspronkelijk deel uitmaakten van het zogenaamde ‘Klinkosch-schetsboek’.³ Hij schreef de tekening onder voorbehoud toe aan deze meester, maar werd daarin alleen door Ebbinge Wubben nagevolgd.⁴ De ongeorganiseerde, dicht op elkaar en over elkaar heen geplaatste, brede lijnen van de zilverstift wijzen inderdaad op een datering in aan het einde van de vijftiende eeuw. De lijnvoering staat in contrast met het verfijnde penwerk van tekeningen uit de eerste helft van die eeuw. Ook de combinatie van technieken ondersteunt dit. We kennen geen voorbeelden van het gezamenlijk gebruik van zilverstift en zwart krijt uit de vroege vijftiende eeuw.

De teneur van het portret en het ouderwetse hoofddeksel doen vermoeden dat de tekening teruggaat op een voorbeeld dat eerder is ontstaan.Vermoedelijk was dat niet een werk van Jan van Eyck: in zijn voorstellingen koos hij over het algemeen voor een meer directe benadering van zijn geportretteerden. De Rotterdamse tekening sluit eerder aan bij Rogier van der Weyden. Van hem kennen we dergelijke portretten, waarbij de figuur een kaproen draagt en in driekwart is weergegeven. Een goed voorbeeld is het portret van een kamprechter uit de omgeving van  Rogier, in Antwerpen.⁵ Rogiers portret van Philips de Goede is een ander voorbeeld van dit type. We kennen dit alleen dankzij de talloze kopieën die tot ver in de zestiende eeuw ernaar geschilderd werden (afb.).⁶ Het maakt duidelijk dat Rogiers composities, net als die van Jan van Eyck, lange tijd werden gebruikt en herhaald.⁷ Het is gesuggereerd dat Rogiers prototype voor de kopieën van het portret van Philips de Goede een tekening is.⁸ Wellicht is zoiets ook hier het geval en is dit portretje gebaseerd op een getekend voorbeeld. Een element in de tekening lijkt daarop te wijzen. Het zijn de extra lijnen die de contouren aan de linkerkant van het gezicht benadrukken. Ze geven geen schaduw weer - het licht komt immers van links – maar zorgen ervoor dat het portret los komt van zijn lichte achtergrond. Het is een kunstgreep die alleen bij tekeningen noodzakelijk is; bij schilderijen wordt de geportretteerde over het algemeen tegen een donkere achtergrond afgebeeld. Mogelijk nam de tekenaar het over van zijn voorbeeld. Iets dergelijks is namelijk ook te zien bij twee versies van Rogiers getekende Portret van een jonge vrouw in Londen, waarvan Buck meent dat ze terug gaan op tekeningen van Jan van Eyck, die deze techniek voor dieptewerking introduceerde.⁹ De onderkant van de Rotterdamse tekening is beschadigd waardoor de tekening halverwege ophoudt. Waarschijnlijk was daar nog in enkele contourlijnen de kleding van de man aangegeven.