Keizer Conrad ontdekt de ware identiteit van zijn page

Auteur: Judith Niessen

Tot voor kort was het onderwerp van deze tekening onbekend. Mogelijke identificaties als De woede van Ahasverus, uit het bijbelse boek Judith of een scène uit het boek Job konden onvoldoende worden onderbouwd. Alsteens recente suggestie, dat het hier een scène betreft uit de legende van Keizer Conrad is daarentegen aannemelijk. Dit verhaal is afkomstig uit de in die tijd populaire Gesta Romanorum (Handelingen van de Romeinen), een middeleeuwse verzameling legendes met een religieus-moralistische ondertoon.¹ Volgens de legende gaf Keizer Conrad opdracht het pasgeboren kind van een aan lager wal geraakte edelman te doden, nadat een stem in de nacht voorspelde dat het kind later zijn schoonzoon zou worden. De soldaten die de opdracht moesten uitvoeren, kregen echter medelijden. Zij plaatsten het kind hoog op een tak en lieten het achter in het bos. De baby werd gevonden door een hertog, die het onder zijn hoede nam en opvoedde. Hij groeide op tot een knappe en welbespraakte jongeman die uiteindelijk page werd van keizer Conrad. De keizer begon zich na enige tijd zorgen te maken over de groeiende populariteit van de jongen en realiseerde zich vervolgens wie hij was. Hij ondernam een tweede poging om van de jongen af te komen. Dankzij een list van een priester ontkwam de page echter opnieuw aan de dood en trouwde in plaats daarvan met de dochter van de keizer, waarmee de voorspelling toch nog uitkwam. De epiloog verschaft het verhaal zijn betekenis. Daar wordt een verband gelegd tussen het pasgeboren jongetje en het Christuskind. Beiden werden vervolgd, maar triomfeerden uiteindelijk.

Alsteens baseert zijn identificatie op iconografische overeenkomsten tussen dit blad en een tekening met hetzelfde onderwerp van Jörg Breu de Oudere (1475/80-1536/37) in New York. (afb. 1).² Beide taferelen spelen zich af in een eetzaal, waar de oude keizer met een lange baard en een gemijterde kroon, omringd door zijn hofhouding achter een tafel zit. In tegenstelling tot de tekening in New York lopen de emoties in de hier besproken tekening hoog op. Conrad heeft zich zojuist gerealiseerd wie hij in huis heeft gehaald. Hij richt zijn blik op de knappe page rechts vooraan die de wijn inschenkt en trekt in wanhoop de haren uit zijn baard. Conrads dochter, links van hem probeert hem te kalmeren. De bebaarde man links grijpt zijn arm. De jongeman achter hem steekt zijn armen in de lucht en de twee mannen rechts van de tafel verhogen het drama met uitroepen en brede gebaren. In de voorgrond verkeert iedereen nog in onwetendheid. De page zelf gaat door met inschenken. De vier mannen aan de linkerzijde zijn met elkaar in gesprek. Alleen de hond middenonder is zich bewust van de commotie en staart naar het tafereel in de achtergrond.

Net als Breu’s tekening, zal ook deze tekening deel hebben uitgemaakt van een serie ontwerpen voor glasrondjes met taferelen uit de legende.³ De tekening behoort tot een groep van vier bladen van Jan Gossaert in Parijs, Cambridge en dus Rotterdam, die zijn uitgevoerd in dezelfde techniek, min of meer dezelfde maten hebben en voorzien zijn van dezelfde dubbele omkadering. Met de identificatie van deze voorstelling, vervalt echter de oude suggestie, dat deze vier tekeningen deel uitmaken van één reeks.⁴ Zo verbeeldt een van de tekeningen, Aegisthus vermoordt Agamemnon voor de ogen van Clytemnestra in Parijs een epsiode uit De mulieribus claris, het boek over beroemde vrouwen van Giovanni Boccacio (1313-1375).⁵ De andere twee voorstellingen zijn tot nog toe niet geïdentificeerd. Op een daarvan, ook in Parijs, worden drie slapende mannen vermoord door een vrouw.⁶ Op de andere tekening, in Cambridge, ligt een man in bed, terwijl een vrouw wordt aangekleed door haar meid (afb. 2).⁷ Alsteens meent dat deze tekening ook deel uitmaakt van de Keizer Conrad reeks. Hier is naar zijn mening de Huwelijksnacht van de page en Keizer Conrads dochter uitgebeeld.⁸ Mocht Alsteens gelijk hebben, dan behoren de vier tekeningen wellicht tot twee verschillende reeksen: een met illustraties van Boccacio's De claribus mulieribus, waaronder beide tekeningen uit Parijs en een die het verhaal van Keizer Conrad vertelt.⁹

In totaal kunnen negen ontwerpen voor glasrondjes worden geassocieerd met Jan Gossaert. De belangrijkste daarvan is de gesigneerde Onthoofding van Johannes de Doper op grijs geprepareerd papier, die rond 1510-15 gedateerd wordt.¹⁰

Juist op basis van vergelijking met deze gesigneerde tekening is de toeschrijving aan Gossaert van deze vier tekeningen weleens betwijfeld.¹¹ Er zijn echter voldoende argumenten om de bladen als eigenhandig te beschouwen. Het bevat typische Gossaert-personages, zoals de bebaarde man die de arm van de keizer vastgrijpt en de keizersdochter waarvan de plompe elegantie overeenkomt met de Madonna’s die Gossaert in de jaren twintig schilderde. De grote ogen met zwarte pupillen, zoals die van de keizer zelf, zijn ook te zien op andere tekeningen, waaronder de rond 1520 getekende Doornenkroning in Berlijn.¹² De hoge kwaliteit van de tekening blijkt daarnaast uit de overtuigende ruimtewerking, de virtuoos getekende figuren, zoals de twee pratende mannen linksvoor en enkele subtiel weergegeven details, zoals de schaduw van de hond. Gezien de overeenkomsten met rond 1520 gedateerde werken uit het oeuvre van Gossaert, waarvan enkele hier al genoemd zijn, kunnen deze vier bladen rond dezelfde tijd geplaatst worden.¹³ Dit biedt ook een verklaring voor het verschil in uitvoering met de Onthoofding van Johannes de Doper. Gossaert vervaardigde deze binnen vijf jaar na zijn terugkeer uit Italië in 1509, waarna hij nog een aanzienlijke stijlontwikkeling doormaakte, zoals de tentoonstelling van Jan Gossaert in 2010 inzichtelijk maakte.¹⁴