Berglandschap met muildierdrijvers

Auteur: Judith Niessen

Een kleine karavaan met reizigers en muildieren trekt over een berghelling met hoge dennebomen. Beneden hen in het dal stroomt langzaam een brede rivier langs de bergen naar de horizon. Een stad, een dorp en losse huizen liggen verspreid in de uiterwaarden. De bergen zijn begroeid met talloze bomen. Deze compositie van Pieter Bruegel kennen we uit nog twee tekeningen. Een 1603 gedateerde kopie, gewassen in blauwe en groene inkt bevindt zich in München en een fragment van het landschap is in Parijs.¹ Lange tijd werd gedacht dat alledrie de tekeningen gekopieerd waren naar Bruegel. De kwaliteit van deze tekening werd weliswaar onderkend, maar resulteerde hooguit in een toeschrijving aan Pieters zoon Jan Brueghel.² Het blad riep met name twijfel op door de wat mechanische manier waarop delen van de voorstelling waren getekend in vergelijking tot de grote berglandschappen van Bruegels hand.³ Pas nadat die uit zijn oeuvre waren verwijderd en daaropvolgend werden toegeschreven aan de Meester van de Berglandschappen, bleek dat deze tekening uitstekend aansloot bij de overgebleven groep authentieke landschappen.⁴ Sinds die tijd is de toeschrijving aan Pieter Bruegel niet meer betwist.

Bruegel tekende het landschap met talloze kleine arceringen, kromme lijnen, strepen en stipjes. Het stadje en zijn huizen bouwde hij op aan de hand van miniscule, horizontale streepjes, zoals hij dat ook deed bij de stad van het Landschap met vestingstad uit 1553 in Londen.⁵ De tekening wordt dan ook tot Bruegels vroege landschappen gerekend en rond 1552 gedateerd.⁶ Zo zijn de dieren in de voorgrond met hun bolle romp en spitse poten verwant aan die in het Pastorale landschap uit dat jaar in Oslo.⁷ Ook de wijze waarop de dennebomen rechtsvoor zijn opgebouwd herinnert aan de bomen in dat landschap. Bruegel tekende in beide voorstellingen de naalden en het gebladerte met felle horizontale strepen onderbroken door open krabbels en een kruin van korte halfronde halen. Daarnaast doet de tekening denken aan het Berglandschap in Braunschweig dat rond 1552-53 wordt gedateerd. De begroeiing rechtsvoor benadrukt daar, net als in de Rotterdamse tekening, de grootsheid van het weidse landschap erachter.⁸ De vlotte wijze waarop in de Rotterdamse tekening het pad linksvoor is aangeduid, herinnert aan zowel het landschap in Oslo als dat in Braunschweig. De rusteloosheid en schetsmatigheid van die twee tekeningen heeft in deze voorstelling echter plaats gemaakt voor een zorgvuldiger uitvoering van het achterliggende rivierlandschap, waardoor mogelijk een iets latere datering, rond 1553-55, kan worden gesuggereerd.

Zo vindt ze aansluiting bij een Berglandschap in Parijs, dat is gebruikt een van de etsen uit een reeks van twaalf landschappen, die door Joannes en Lucas van Doetecum in 1555-56 naar Bruegel zijn vervaardigd.⁹ Deze tekening is weliswaar zwaar beschadigd, maar overeenkomsten met het Rotterdamse blad zijn aanwijsbaar, zoals de losse manier waarop de dennebomen tegen de bergwand zijn getekend of de lichte toets waarmee Bruegel de contouren van de bergtoppen neerzette.¹⁰ Daarnaast biedt het 1554 gedateerde Heuvellandschap met een kerk en watermolen een aanknopingspunt. Met name in de vergelijkbare wijze waarop de bergen in de achtergrond zijn getekend en het verloop van het landschap in de voorgrond, dat met gelijksoortige opgaande arceringen is aangegeven.¹¹

De Rotterdamse tekening is onderin bewerkt met pen in bruine inkt. Hetzelfde is te zien op drie andere tekeningen van Bruegel, waaronder die in Oslo.¹²