De triomf van Jozef

Auteur: Judith Niessen

Deze Triomf van Jozef vormt samen met nog twee tekeningen in dit museum, De Triomf van Stefanus (inv. nr. N 179) en De Triomf van Isaac (inv. nr. N 180) onderdeel van een serie van acht ontwerptekeningen uit 1559 voor een prentenreeks die zijn titel ontleent aan het opschrift en de voorstelling van de eerste prent: Patientiae Triumphus, ofwel de Triomf van de Lijdzaamheid. Deze reeks is door Dirck Volkertsz. Coornhert (1522-1590) gegraveerd en uitgegeven door Hieronymus Cock (1507/10-1570).¹ De andere verbeelde triomfen zijn die van David, Job, Tobias en Christus. Met uitzondering van de eerste voorstelling zijn alle ontwerptekeningen bewaard gebleven.² Heemskerck ontwierp in totaal drie prentreeksen met triomftochten, waarvan deze de eerste is.³ Triomftochten genoten in de vijftiende en zestiende eeuw een grote populariteit en werden bij verschillende gelegenheden opgevoerd, waarvan de blijde inkomsten het meest bekend zijn. Hieraan lagen de Romeinse zegetochten van keizers en veldheren ten grondslag, waarin krijgsgevangenen, offerdieren en overige buit triomfantelijk werden getoond. Dankzij afbeeldingen op zuilen en triomfbogen genoten deze zegetochten bij latere generaties bekendheid. Aan de optochten in de Nederlanden werd in de zestiende eeuw vaak een allegorisch element toegevoegd, mede onder invloed van de veertiende-eeuwse gedichtenreeks van Petrarca, de Trionfi.⁴ Zo ook bij deze prenten die met elkaar een allegorie op de lijdzaamheid vormen, die uiteindelijk als enige over alles triomfeert. Door tegenspoed te dulden, kon de kennis over God worden vergroot, om uiteindelijk tot de Goddelijke genade te komen. Het was een populaire gedachte in de zestiende eeuw. Zo schreef Erasmus een klaagzang op het geduld (‘Elegia de Patientiae’) in zijn Carmina selecta (geselecteerde gedichten).⁵ Het idee wordt in deze reeks duidelijk gemaakt aan de hand van Patientiae, afgebeeld op een triomfwagen, die in zes bladen wordt gevolgd door bijbelse figuren die dienen als exempla van lijdzaamheid. Het betreffen vijf personages uit het Oude Testament, Isaac, Jozef, David, Job en Tobias en één uit het Nieuwe Testament, de heilige Stefanus. Ze rijden op een dier, wiens eigenschappen in relatie staan tot die van hen. Op de achtergrond zijn de belangrijkste gebeurtenissen uit hun leven afgebeeld en ieder draagt een vaandel met een toepasselijk symbool. Tevens wordt bij de gravures elke voorstelling verklaard aan de hand van een onderschrift in het Latijn. De optocht wordt afgesloten met Christus op een zegekar, die de duivel, de dood, de wereld en de onderwereld met zich meevoert. Hij symboliseert de ultieme triomf, de Goddelijke genade. Dat de figuren tot voorbeeld dienen, wordt nog eens benadrukt doordat de stoet zich op een podium bevindt. De serie genoot grote populariteit en werd tot in de zeventiende eeuw talloze malen herdrukt. Daarnaast werd zij uitgebreid beschreven door Vasari in zijn kunstenaarsbiografie van Van Heemskerck.⁶

De Triomf van Jozef  is het ontwerp voor de derde prent uit de reeks. Achter Jozef, die een rund berijdt, staan twee vrouwen afgebeeld die volgens opschriften in de gravure Zephirach en Invidia (Jaloezie) voorstellen. Zephirach is de vrouw van Potifar die Jozef probeerde te verleiden, maar wier avances hij wist te weerstaan (Genesis 39: 7-20).⁷ Het onderschrift van de prent verwijst naar zijn kuisheid, dat in die tekst wordt vergeleken met de offerande van een vet rund.⁸ Ook de behandeling van zijn broers die Jozef onderging, staat symbool voor zijn lijdzaamheid. Rechtsboven in de achtergrond zien we hoe hij, het meest geliefde kind van zijn vader, door zijn jaloerse broers in een put wordt gegooid. (Genesis 37: 18-24). Invidia, de personificatie van jaloezie is, net als Zephirach, vastgebonden aan de triomfwagen. Ze is een oude, in lompen geklede vrouw met slangen in het haar die op een hart bijt. De zon, maan en elf sterren verwijzen naar de droom van Jozef, waarmee hij zijn broers definitief tegen zich in het harnas joeg. (Genesis 37: 9). Op het vaandel dat hij meevoert vliegt een vogel weg met een bijenkorf, waaromheen bijen zwermen. De betekenis hiervan is niet helemaal duidelijk. Mogelijk staan de bijenkorf en de bijen symbool voor de kuisheid van Jozef; men dacht in die tijd dat bijen geen geslachtelijke omgang kenden. De vogel op de bijenkorf is weleens geïdentificeerd met een Phoenix. Deze legendarische vogel herrijst uit haar eigen as en staat hier mogelijk symbool voor de herrezen Christus.⁹