De triomf van de Heilige Stefanus

Auteur: Judith Niessen

Deze Triomf van Stefanus vormt samen met nog twee tekeningen in dit museum, de Triomf van Jozef (inv. nr. N 178) en De Triomf van Isaac (inv. nr. N 180) onderdeel van een serie van acht ontwerptekeningen uit 1559 voor een prentenreeks die zijn titel ontleent aan het opschrift en de voorstelling van de eerste prent: Patientiae Triumphus, ofwel de Triomf van de Lijdzaamheid. Deze reeks is door Dirck Volkertsz. Coornhert (1522-1590) gegraveerd en uitgegeven door Hieronymus Cock (1507/10-1570).¹ De andere verbeelde triomfen zijn die van David, Job, Tobias en Christus. Met uitzondering van de eerste voorstelling zijn alle ontwerptekeningen bewaard gebleven.² Heemskerck ontwierp in totaal drie prentreeksen met triomftochten, waarvan deze de eerste is.³ Triomftochten genoten in de vijftiende en zestiende eeuw een grote populariteit en werden bij verschillende gelegenheden opgevoerd, waarvan de blijde inkomsten het meest bekend zijn. Hieraan lagen de Romeinse zegetochten van keizers en veldheren ten grondslag, waarin krijgsgevangenen, offerdieren en overige buit triomfantelijk werden getoond. Dankzij afbeeldingen op zuilen en triomfbogen genoten deze zegetochten bij latere generaties bekendheid. Aan de optochten in de Nederlanden werd in de zestiende eeuw vaak een allegorisch element toegevoegd, mede onder invloed van de veertiende-eeuwse gedichtenreeks van Petrarca, de Trionfi.⁴ Zo ook bij deze prenten die met elkaar een allegorie op de lijdzaamheid vormen, die uiteindelijk als enige over alles triomfeert. Door tegenspoed te dulden, kon de kennis over God worden vergroot, om uiteindelijk tot de Goddelijke genade te komen. Het was een populaire gedachte in de zestiende eeuw. Zo schreef Erasmus een klaagzang op het geduld (‘Elegia de Patientiae’) in zijn Carmina selecta (geselecteerde gedichten).⁵ Het idee wordt in deze reeks duidelijk gemaakt aan de hand van Patientiae, afgebeeld op een triomfwagen, die in zes bladen wordt gevolgd door bijbelse figuren die dienen als exempla van lijdzaamheid. Het betreffen vijf personages uit het Oude Testament, Isaac, Jozef, David, Job en Tobias en één uit het Nieuwe Testament, de heilige Stefanus. Ze rijden op een dier, wiens eigenschappen in relatie staan tot die van hen. Op de achtergrond zijn de belangrijkste gebeurtenissen uit hun leven afgebeeld en ieder draagt een vaandel met een toepasselijk symbool. Tevens wordt bij de gravures elke voorstelling verklaard aan de hand van een onderschrift in het Latijn. De optocht wordt afgesloten met Christus op een zegekar, die de duivel, de dood, de wereld en de onderwereld met zich meevoert. Hij symboliseert de ultieme triomf, de Goddelijke genade. Dat de figuren tot voorbeeld dienen, wordt nog eens benadrukt doordat de stoet zich op een podium bevindt. De serie genoot grote populariteit en werd tot in de zeventiende eeuw talloze malen herdrukt. Daarnaast werd zij uitgebreid beschreven door Vasari in zijn kunstenaarsbiografie van Van Heemskerck.⁶

De Triomf van Stefanus is het ontwerp voor de zevende prent uit de reeks. Stefanus was de eerste van de zeven diakens die door de apostelen waren aangesteld om aalmoezen uit te delen. Ook was hij de eerste Christelijke martelaar. Vlak voor zijn dood door steniging bad hij tot Christus voor vergiffenis van zijn moordenaars (Handelingen 7: 55-59). Gekleed in een dalmatiek zit Stefanus op een olifant. Hij voert zijn beulen, die nog steeds met stenen gooien, in triomf met zich mee. Op het vaandel is een personificatie van Caritas afgebeeld; een vrouw met kinderen om haar heen. De kerk in de achtergrond is wel eens geïdentificeerd met de St. Stefanuskerk in Rome.⁷ Het onderschrift bij de gravure geeft, in tegenstelling tot de andere in de reeks, geen toelichting over de relatie tussen Stefanus en de olifant.⁸ Het beest kan symbool staan voor de roem van de heilige, die hij ontleende aan zijn martelaarschap. Ook symboliseert de olifant soms een gebrek aan sexuele driften, dat voor een heilige als een goede deugd werd beschouwd.⁹ Het is in ieder geval duidelijk dat Heemskerck de olifant niet naar het leven moet hebben getekend, het dier heeft leeuwenklauwen als poten.