Wist je dat
Jheronimus Bosch uit een echte schildersfamilie komt? Zijn vader Antonius en vier ooms zijn allen schilders. En zo vader, zo zoon: ook Jheronimus en zijn broers Jan en Goessen leren het vak.
Jheronimus Bosch - de duivelmaker
Over de werken van Jheronimus Bosch is veel geschreven, gespeculeerd en gesuggereerd. De reden voor deze belangstelling is de raadselachtigheid van Bosch en zijn werken. Hij staat bekend als de ‘duivelmaker’: als geen ander kan hij duivels, monsters, rook en vlammen schilderen.
Wereldwijd te zien
Jheronimus Bosch, ook wel Jeroen Bosch genoemd, wordt waarschijnlijk rond 1450 geboren in Den Bosch als Jheronimus van Aken. Als zijn faam als schilder zich eenmaal over Europa verspreidt neemt hij de naam van de stad aan waar hij woont en werkt, wat niet ongebruikelijk is in die tijd. De stad Den Bosch behoort dan tot de belangrijkste steden van de Nederlanden.
Ongeveer 25 werken worden tegenwoordig als een originele Bosch tentoongesteld, verspreid in musea over de hele wereld. Enkele werken zijn drieluiken en sommige delen hiervan. Museum Boijmans Van Beuningen bezit vier schilderijen van zijn hand.
Monsters en demonen
Jheronimus Bosch is een vernieuwer van de middeleeuwse beeldtraditie. Zijn werken zijn visionair, satirisch en geven ook vaak een ontroerend beeld van de mensheid. Vreemde wezens en monsters kenmerken het oeuvre van Bosch. Een hoogtepunt is ‘De tuin der lusten’, gemaakt tussen 1480 en 1490 en te zien in het Museo del Prado in Madrid. In dit werk wijkt Bosch zozeer af van de bestaande beeldtaal van zijn tijd, dat het ook toen al moeilijk moet zijn om te begrijpen wat Bosch met de talloze naakte mensen, raadselachtige fabeldieren en duivelse demonen wil uitdrukken.
Ook op de werken in Museum Boijmans Van Beuningen zijn tientallen vreemde wezens te vinden. 'De hel' staat vol met wonderlijke duivels op de voorgrond en brandende steden op de achtergrond. Het laat waarschijnlijk de verdorven aarde voor de zondvloed zien.
De hel
Wonderlijke duivels in schilderij 'De hel'.
In 'De zondvloed' is het Bijbelverhaal van de ark van Noach te zien, waaruit na de zondvloed de hele schare van steeds twee dieren van één soort op de aarde terugkeert. Op het dek staat Noach en zijn familie, terwijl de dierenparen door een luik de desolate wereld in trekken. Op de voorgrond is een aantal verdronken mensen weergegeven.
De twee panelen van Bosch vormen samen ‘De wereld voor en na de Zondvloed’. Het zijn de zijpanelen van een drieluik, waarvan het middenpaneel vermoedelijk verloren is gegaan.
De zondvloed- detail
De ark van Noach in schilderij 'De zondvloed'.
Spreuken en gezegdes
Wat Jheronimus Bosch met alle vreemde wezens en duivels heeft willen overbrengen, weten we vaak niet. In ‘De marskramer’ verbeeldt Bosch de mens die op zijn levensweg gevaren moet trotseren. Sommige beeldelementen lijken misschien te verwijzen naar bepaalde uitdrukkingen, het is echter nog maar de vraag of dit de bedoeling is geweest. De man loopt bijvoorbeeld 'op een schoen en een slof': verwijst dit naar zijn armoede? Ook loopt hij op een smal pad, betekent dit dat hij ‘op het goede pad’ blijft? We kunnen niet met zekerheid vaststellen wat Bosch met deze voorstelling bedoelt.
Wist je dat
in het schildersatelier van Jheronimus Bosch in ’s Hertogenbosch ook leerlingen en assistenten rondlopen? Samen werken ze aan één opdracht.
Echt of nep
Tijdens zijn leven is Jheronimus Bosch al een bekende schilder en wordt zijn werk hoog gewaardeerd. In de 16de eeuw wordt er al gewaarschuwd voor kopieën van zijn werk, die worden verkocht alsof het originelen zijn. Museum Boijmans Van Beuningen is het enige museum in Nederland met werk van Bosch. De eerste Jheronimus Bosch in de collectie is ‘De marskramer’. Directeur Dirk Hannema koopt het werk in 1931 en er volgen er nog zeven.
Maar niet alle werken die ooit als een echte Bosch zijn aangekocht worden ook nu nog aan hem toegeschreven. Een voorbeeld daarvan is ‘De bruiloft te Kana’. Uit onderzoek op basis van meting van de jaarringen in het hout blijkt de boom waaruit het paneel is gemaakt pas in 1544 gekapt, 28 jaar na de dood van Bosch. Omdat het hout eerst heeft moeten drogen, kan het paneel pas vanaf 1555 zijn beschilderd.
Verloren zoon
Vroeger heeft het schilderij bekend gestaan als ‘De verloren zoon’, naar een verhaal uit het Nieuwe Testament. Waarschijnlijk verbeeldt het schilderij het abstracte idee van de mens die belast met zijn zonden door de wereld trekt en telkens moet kiezen tussen goed en kwaad.
Blijvende inspiratie
Door de eeuwen heen is Bosch een blijvende inspiratiebron gebleken voor vele kunstenaars. Zo zien de surrealisten hem in de jaren 30 van de 20ste eeuw al als een vroege voorganger. Voor Museum Boijmans Van Beuningen is de aanwezigheid van Bosch’ werken in de collectie zelfs een belangrijke aanleiding om surrealistische werken te gaan aankopen.
Ook nu nog laten vele kunstenaars zich inspireren door Bosch’ wonderlijke werelden. Museum Boijmans Van Beuningen wijdt hieraan in 2001 een grote tentoonstelling. Ook in de tentoonstelling 'De ontdekking van het dagelijks leven – Van Bosch tot Bruegel (2015-2016)' wordt aandacht besteed aan de rol van Bosch als voorloper. De stad Den Bosch organiseert vanaf 2009 tot en met 2016 speciale evenementen, waaronder een grote overzichtstentoonstelling naar aanleiding van het 500ste sterfjaar van de Bossche kunstenaar.
De restauratie van 'De heilige Christophorus'
‘De heilige Christophorus’ van Jheronimus Bosch is - samen met een aantal andere werken van Bosch uit de museumcollectie - aangevraagd voor de tentoonstelling Jheronimus Bosch 500 die in 2016 in Den Bosch plaatsvindt. Het schilderij is op dat moment echter te kwetsbaar om te reizen. Uit vooronderzoek is gebleken dat restauratie noodzakelijk is.
Dit is een publieke restauratie geworden en een voorproefje van wat wordt beoogd met het expertisecentrum in het nieuwe Collectiegebouw. Het museum wil laten zien wat de zorg voor een kostbare en belangrijke collectie zoal omvat, door het publiek te laten meekijken.
