This and two other drawings are designs for the ‘Seven Virtues’ suite of prints (1559-1560) Winged Fortitude is holding a column and has an anvil on her head. Under her feet is a chained dragon symbolizing the evil that is her enemy. Men and women around her are locked in a fierce battle with satanic forces symbolized by monsters and fantastical figures in the manner of Jheronimus Bosch. The seven deadly vices have taken on the guise of animals, such as a bear for Wrath, a toad for Avarice and a donkey for Sloth.
Specifications
| Title | One of the Seven Virtues: Fortitudo (Fortitude) |
|---|---|
| Material and technique | Pen and brown ink, indented, framing lines with the pen in brown ink, laid down |
| Object type |
Drawing
> Two-dimensional object
> Art object
|
| Location | This object is in storage |
| Dimensions |
Height 225 mm Width 296 mm |
|---|---|
| Artists |
Draughtsman:
Pieter Bruegel (I)
|
| Accession number | N 189 (PK) |
| Credits | Loan Stichting Museum Boijmans Van Beuningen (former Koenigs collection), 1940 |
| Department | Drawings & Prints |
| Acquisition date | 1940 |
| Creation date | in 1560 |
| Signature | 'BRUEGEL' (UE in ligature, at lower left, in pen and brown ink) '1560' at lower right, in pen and brown ink) |
| Watermark | none in the drawing sheet itself (vH, ?P); in the backing paper: coat of arms, shield with a sickle (faucille), supported by a crowned double-headed eagle (110x75 mm, below the centre, to the right; vV, ?P), very similar to Briquet 6164 (Klagenfurt-Eisenkappel, Austria, 1590-92), which is also found in a drawing by Hendrick van Cleve III (inv. no. N 41) and in the backing paper of a drawing formerly attributed to Patinir (inv. no. N 143). [AE] |
| Inscriptions | 'FORTYTVDO' (at lower centre, in pen and brown ink, autograph), '[..]G [..]G' (in cadre along the lower edge, in pen and brown ink), 'L 8' (verso, at upper left, in pencil), 'J' or 'I', '4495' en '208' (verso, at lower left, in pencil) |
| Collector | Collector / Franz Koenigs |
| Mark | W. Koller (L.2632 ), F.W. Koenigs (L.1023a) |
| Provenance | Count Antoine François Andréossy (1761-1828), Paris/Montabau; his (†) sale, Paris (Navoit), 13-16 April 1864, no. 227 (together with Spes, Justitia, and Fide); Joseph Daniël Böhm (1794-1865), Vienna; his sale (X), Vienna (A. Posonyi), 4 December 1865 u.f., no. 1205, together with another sheet, for 4 crown 90 (heller?) to Alexander Posonyi; Wilhelm Koller (d. 1871), Vienna, his sale (†), Vienna (Posonyi), 5 Februay 1872, no. 61 (‘…in der Mitte der Sieg der Religion', Sch. 24 to Amsler, with no. 60 Justitia)[copy RKD]; Dr. Max Strauß, Vienna; his sale, Vienna (Miethke), 2 May 1906, no. 19 (after P. Bruegel, Sch 60 to Henfelder)[copy RKD]; (?) Art dealer Gustav Nebehay, Berlin/Vienna; Edwin Czeczowiczka (1877-1971), Vienna; his sale (‘Eine Wiener Sammlung’), Berlin (Ball, Graupe) 12.05.1930, no. 48, as Pieter Bruegel for RM 3200 to Nicolaas Beets for (?) Franz W. Koenigs (1881-1941), Haarlem (L. 1023a), 1930; on loan to the museum, 1935-1940; purchased with the Koenigs collection by Daniel George van Beuningen (1871-1955), Rotterdam and presented to the Stichting Museum Boymans, 1940; on loan to the museum since 1940 |
| Exhibitions | Rotterdam 1934, no. 8; Brussels 1935, no 462; Rotterdam 1938, no. 244; Paris 1952, no. 23; Rotterdam 1952, no. 14; Los Angeles 1961, p. 40, under no. 55; Berlin 1975, no. 73; Münster 1976, pp. 50-54; Brussels 1980, no. 33; Rotterdam/New York 2001, no. 74; Rotterdam 2009 (coll 2 kw 1); Paris/Rotterdam 2014, no. 44 |
| Internal exhibitions |
De Collectie Twee - wissel I, Prenten & Tekeningen (2009) Vroege Nederlandse tekeningen - Van Bosch tot Bloemaert (deel 2) (2015) |
| External exhibitions |
Bosch to Bloemaert. Early Netherlandish Drawings from the Museum Boijmans Van Beuningen (2014) Bosch to Bloemaert. Early Netherlandish Drawings (2017) |
| Research |
Show research Netherlandish Drawings of the Fifteenth and Sixteenth Centuries |
| Literature | Van Bastelaer 1908, p. 48, under no. 137 (after Bruegel); Tolnai 1925, p. 64; Benesch 1927, pp. 2-5; Tolnai 1929, pp. 204-207; Koomen 1934, p. 304; Tolnay 1935, pp. 22, 102, no. 8; Van Gelder/Borms 1939, pp. 10-11, 33-35, no. 14; Enklaar 1940, pp. 85-87, 89; Van Gils 1942, pp. 12, 79-83; Tolnay 1952, pp. 74-75, no. 62; Grossmann 1954, pp. 34, 38, 42, 59-60; Stridbeck 1956, pp. 126-129, 158-161; Haverkamp Begemann 1957, p. 11, under no. 8; Münz 1961, pp. 33-34, p. 229, no. 147; Klein 1963, p. 239, under no. 53; Lebeer 1969, p.102; Berlin 1975, pp. 68-69, no. 73; Münster 1976, pp. 50-54; Gibson 1977, p. 58; Bangs 1979, p. 80, n. 28; Unverfehrt 1980, pp. 151, 225-227; Washington/New York 1986, p. 101, under no. 29; Rotterdam 1988a, p. 68, under no. 51; Van Bastelaer 1992, pp. 184-185, under no. 137; Mielke 1996, no. 50; New Hollstein II, 2001, p. 267, under no. 314; Rotterdam/New York 2001, pp. 29-30; J. Rotterdam/New York 2001, p. 178; Hamburg 2001, p. 80, under no. 36; Sellink 2001, p. 64; Hamburg 2001, p. 82, under no. 37; Vallese 2004, under no. 30; New Hollstein 2006, p. 34, under no. 18; Renger 2006, pp. 26-27; Sellink 2007, p. 143, no. 85; Ilsink 2009, p. 242; Silver 2011, pp. 160-163, 183, 200, 203; Van der Coelen 2012, pp. 75, 77, ill. 2 |
| Material | |
| Object | |
| Technique |
Indenting
> Indented
> Drawing technique
> Technique
> Material and technique
Indenting
> Indented
> Drawing technique
> Technique
> Material and technique
Double
> Doubled
> Adding and binding materials
> General technique
> Technique
> Material and technique
Double
> Doubled
> Adding and binding materials
> General technique
> Technique
> Material and technique
|
| Geographical origin | Southern Netherlands > The Netherlands > Western Europe > Europe |
| Place of manufacture | Antwerp > Belgium > Western Europe > Europe |
Do you have corrections or additional information about this work? Please, send us a message
Entry catalogue Netherlandish Drawings of the 15th and 16th Centuries.
Author: Judith Niessen
This description is currently only available in Dutch.
Ongeveer een jaar na publicatie van de prentserie met de zeven hoofdzonden uit 1558, begon Pieter Bruegel aan het ontwerpen van een reeks van zeven deugden. Philips Galle graveerde de voorstellingen en Hieronymus Cock gaf ze uit.1 Alle tekeningen zijn bewaard gebleven en drie daarvan, Fortitudo, Caritas en Temperantia, bevinden zich in dit museum. De overige vier ontwerpen, Fides, Prudentia, Justitia en Spes, zijn verspreid over Amsterdam, Brussel en Berlijn.2 Fortitudo en Temperantia zijn 1560 gedateerd, de overige vijf 1559. Het thema van zonden en deugden was welbekend en werd veelvuldig gebruikt in de beeldende kunst.3 Binnen de kerk werden zeven deugden als de kern van ethisch gedrag beschouwd. Het betreffen drie goddelijke deugden, geloof, hoop en liefde, die in het Nieuwe Testament (1 Kor. 13: 13) worden beschreven en vier kardinale deugden rechtvaardigheid, voorzichtigheid, kracht en gematigdheid, die hun oorsprong vinden in de klassieke oudheid. Naleving daarvan zou op de Dag des Oordeels toegang tot de hemel verlenen. Bruegel verbond zijn zonden en deugden dan ook met elkaar door een Laatste Oordeel, waarvan zowel de tekening als de prent in 1558 zijn vervaardigd.4
Net als bij zijn zondenreeks, plaatste de kunstenaar in het midden van elke voorstelling een personificatie, een vrouwenfiguur met attributen die de deugd of zonde personifieerde. Om haar heen verbeeldde Bruegel taferelen die op de desbetreffende deugd betrekking hebben. In tegenstelling tot de onwerkelijke, op Hieronymus Bosch geïnspireerde fantasiefiguren en -taferelen bij de zeven hoofdzonden, is in deze voorstellingen sprake van een eigentijdse alledaagsheid. Bruegels tijdgenoten verplaatsten zich daardoor makkelijk in de gebeurtenissen, wat navolging eenvoudiger maakte. Alleen de taferelen bij Fortitudo, waarin tegen het kwaad gestreden wordt, spelen zich af in een Boschiaanse fantasiewereld van monsters en duivels. De combinatie van abstracte personificaties, grotendeels ontleend aan de beeldtraditie, met zo’n alledaagse, eigentijdse setting was zeer vernieuwend. De gedetailleerd getekende reeks is dan ook een ‘onbetwist hoogtepunt in zijn artistieke loopbaan’, zoals Sellink in 2001 al schreef.
Bruegel tekende zijn voorstellingen volgens een vaste werkmethode die hij voor het eerste gebruikte bij zijn zondenreeks en waarvan hij bij de vervaardiging van zijn prentontwerpen niet meer af zou wijken.5 Hij maakte een voorbereidende tekening in zwart krijt, die hij vervolgens met een fijne pen in bruine of zwarte inkt uitwerkte in een heldere en precieze lijnvoering. Daarna voegde hij smalle arceringen toe om de voorstelling verder vorm te geven. Tenslotte vlakte hij de ondertekening weer uit, zoals blijkt uit de minimale sporen die hiervan nog te vinden zijn bij slechts enkele tekeningen.6 Bruegel hield rekening met de gravures, die zijn tekeningen in spiegelbeeld weergeven. Opvallend is bijvoorbeeld de vele linkshandige mensen in zijn ontwerpen. Ook liet hij onder iedere tekening een marge vrij voor een toelichtende tekst. Hier vulde hij die, vermoedelijk eigenhandig, in met tekens die nog het meest lijken op Griekse letters, maar die samen geen betekenis hebben.7 Bij de andere ontwerpen werd vooraf aan de gravure dit onderschrift door een onbekende auteur op de tekening geschreven.8 Bij de deugden in het Latijn, bij de zonden in het Nederlands. Voor zijn gravures volgde Galle de tekeningen nauwkeurig, maar voegde aan de hand van grote contrasten tussen lichte en donkere partijen een dramatiek toe, die in de tekeningen van Bruegel ontbreekt.
In deze allegorie van Fortitudo (kracht) wordt het kwaad te vuur en te zwaard bestreden. Fortitudo staat op de voorgrond midden in het strijdgewoel. Ze is gekleed in een kuras en getooid met vleugels. Aan een ijzeren ketting houdt zij een draak onder haar voeten, wiens staart in een pers is vastgeklemd. Haar linkerhand houdt een zuil vast en op haar hoofd balanceert een aambeeld. Twee van de attributen, Het aambeeld en de draak met de pers gaan terug op laat vijftiende-eeuwse Franse miniaturen, waar ze ter identificatie van deze deugd zijn gebruikt.9 De monsters, duivels en andere fantastische elementen refereren naar Bruegels zonden-reeks, waar de taferelen bevolkt worden door gelijksoortige Boschiaanse figuren. Net als daar, vertegenwoordigen de gedrochten en monsters hier ook de wereld van het kwaad. In de voorgrond worden de hoofdzonden zelf bestreden, verbeeld door de dieren die in die reeks de personificaties begeleiden. Links is Ira (woede) weergegeven door een beer, de uit de kluiten gewassen pad daarnaast staat voor Avaritia (hebzucht). Rechts naast Fortitudo staat een vrouw op een haan die Luxuria (lust) verbeeldt, daarvoor ligt Gula (gulzigheid), een opengereten varken. De ezel daarachter is het symbool voor luiheid (Desidia) en daar weer achter loopt een kalkoen die staat voor Invidia (nijd). Helemaal rechts vooraan wordt een pauw de keel doorgesneden. Zij staat symbool voor Superbia (trots) en dit wordt benadrukt door de spiegel die ongebruikt voor haar ligt.
Bruegel plaatste zijn voorstelling nadrukkelijk in een christelijke context.10 De vleugels die Fortitudo draagt zijn nogal ongebruikelijk en verwijzen in combinatie met de getemde draak onder haar voeten naar de triomf van de aartsengel Michael over de duivel en de opstandige engelen. Het is het oerbeeld van de overwinning op het kwade, zoals beschreven in het bijbelboek Openbaring 12:7-9.11 Om haar heen wordt flink gevochten. Zo stormen achter haar christelijke lansiers naar voren om de monsters te bestrijden. Een van hen draagt een standaard met daarop een afbeelding van Christus aan het kruis. Links achter Fortitudo ligt een gebroken standaard met daarop een van de geselwerktuigen uit de passie.
Temidden van deze chaos staat de onaantastbare burcht die als bolwerk van het geloof het goede vertegenwoordigt. Op de vier bastions wapperen grote vaandels met daarop de symbolen van de vier evangelisten en boven de kantelen van de hoofdtoren in het midden zijn nog net de aureolen te zien van de twaalf apostelen. De wachters binnen de ringmuur worden bovendien geflankeerd door engelen, waarvan de vleugels boven de muur uitsteken. De tekening maakt duidelijk dat het kwaad bestreden kan worden dankzij de kracht van het geloof.
Footnotes
1 New Hollstein 2001, vol. 2, nrs. 309-315, ills.; New Hollstein 2006, nrs. 13-19; Burchard 1912, cols. 227-228 (n. 14) stelt Frans Huys voor. De identificatie met Philips Galle wordt algemeen geaccepteerd. Voor een recente onderbouwing hiervan, zie: M. Sellink in Rotterdam/New York 2001, p. 192.
2 Amsterdam, Rijksmuseum, inv. nr. RP-T-1919-35; Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, inv. nr. De Grez 490; Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, inv. nr. S.II 133 707 folio C; Berlijn, Kupferstichkabinett, inv. nr. KdZ 715; Rotterdam/New York 2001, nrs. 64, 68, 72, and 70, ill..
3 E. Mâle, Religious art in France. The thirteenth Century. A study of medieval iconography and its sources, Princeton (NJ) 1984, pp. 98-130. E. Mâle, Religious art in France. The late middle ages. A study of medieval iconography and its sources, Princeton (NJ) 1986, pp. 273-317.
4 Gravure door Pieter van der Heyden. Uitgegeven door Hieronymus Cock. New Hollstein 2006, nr. 8; De tekening bevindt zich in Wenen, Albertina, inv. nr. 7873. Wellicht maakt Christus in het voorgeborchte uit 1561 als afsluitend blad ook deel uit van deze reeks. Zie Orenstein in Rotterdam/New York 2001, nrs. 87-88. Gravure door Pieter van der Heyden: New Hollstein 2006, nr. 7.
5 Sellink 2001, p. 56.
6 Bij Fides zijn er sporen van een ondertekening in zwart krijt te zien. K. Renger in Berlin 1975, p. 65.
7 Sellink 2007, nr. 85, p. 143
8 Hadrianus Junius of Dirck Volkertsz Coornhert als mogelijke auteurs van de onderschriften wordt besproken door Sellink in Rotterdam/New York 2001, p. 192. Het onderschrift in de gravure van Fortitudo: ‘Animum vincere, iracundiam cohibere, caeteraq[ve] vitia et, affectus/cohibere, vera fortitudo est’ (jezelf overwinnen, je boosheid bedwingen en je overige zonden en emoties beheersen. Dat is ware kracht – met dank aan Cornelis Jonkman).
9 Mâle 1986 (noot 77), pp. 287-291, specifiek p. 290.
10 Van Gelder/Borms 1939, pp. 34-35.
11 Mielke 1996, p. 60 en Müller 2001.
All about the artist
Pieter Bruegel (I)
Brueghel circa 1526/1530 - Brussel 1569
Pieter Bruegel was born around 1525, probably in or near Breda. From 1551 he worked in Antwerp, at the time one of the most important cities in Western Europe....
Bekijk het volledige profiel
