Hendrik Goltzius was een graveur uit Haarlem. In het begin graveerde hij voornamelijk werken naar het ontwerp van andere kunstenaars, maar later ook zijn eigen ontwerpen. Samen met Cornelisz. Van Haarlem en Carel van Mander werkte Goltzius in Haarlem in een maniëristische stijl. Tussen 1590 en 1591 reisde Goltzius door Italië, wat grote invloed zou hebben op zijn werk. Pas vanaf 1600 begon hij met schilderen. In zijn schilderijen maar ook zijn gravures vanaf deze tijd hebben neemt hij langzaam afstand van de maniëristische gedraaide houdingen. Goltzius' gravures, door hem zelf uitgevoerd of door anderen naar zijn ontwerp, zijn talrijk en van hoogstaande kwaliteit.
Auteur: Yvonne Bleyerveld
Over het leven van de tekenaar, graveur, prentenuitgever en schilder Hendrick Goltzius zijn we goed geïnformeerd doordat Karel van Mander met de kunstenaar bevriend was en in zijn Schilder-boeck een uitvoerige biografie van hem opnam.1 Goltzius werd geboren in Mühlbracht, het huidige Bracht-am-Niederrhein, in de buurt van Venlo.2 Zijn vader Jan Goltz II (1534/35-na 1609) was glasschilder en zijn eerste leermeester. In 1561 verhuisde het gezin Goltz naar Duisburg. Omstreeks 1575 ging Goltzius in de leer bij Dirk Volckertsz Coornhert (1522-1590), die toentertijd als banneling in Xanten woonde. Coornhert leerde hem de eerste beginselen van het graveren en bracht hem in contact met Nederlandse kunst en kunstenaars. In 1577 vertrok Goltzius in het kielzog van Coornhert en samen met zijn ouders naar Haarlem, waar hij de rest van zijn leven woonde en werkte. In de eerste jaren in Haarlem graveerde Goltzius voor de prentenuitgevers Hieronymus Cock en Philips Galle in Antwerpen. Vanaf 1582 begon hij zelf prenten uit te geven. Zijn uitgeverij groeide uit tot een belangrijk centrum van prentproductie buiten de drukkersstad Antwerpen.
Belangrijk was de vriendschap met Karel van Mander, die zich in 1583 vanuit Vlaanderen in Haarlem vestigde, en met de Haarlemse schilder Cornelis Cornelisz Haarlem. Samen vormden zij een zogenoemde ‘Academie’. Wat dit precies inhield is onbekend – wellicht werd er naar model getekend – maar duidelijk is dat de drie kunstenaars elkaar door hun samenwerking in hun artistieke ontwikkeling stimuleerden. Van Mander had in Italië en Wenen gewerkt en toonde zijn twee collega’s tekeningen van Bartholomeus Spranger (1546-1611), de internationaal befaamde Antwerpenaar die werkzaam was aan het hof van keizer Rudolf II in Praag. Spranger oefende zowel op Goltzius als op Cornelis Cornelisz een grote invloed uit, wat leidde tot het Haarlems maniërisme. Vanaf 1585 bracht Goltzius ontwerpen van Spranger in prent, die deze vanuit Praag naar Haarlem opstuurde. Ook in zijn eigen prentontwerpen is de invloed van Sprangers maniëristische stijl zichtbaar. Daarnaast ontwikkelde Goltzius zich in deze jaren tot een belangrijk portrettist, die de Hollandse elite in prent bracht in kleine portretgravures en tekende met metaalstift op geprepareerd papier (zie inv. nrs. MB 1958/T 4 en MB 1958/T 5).
In oktober 1590 ondernam de kunstenaar een reis naar Italië, waarvan hij in het najaar van 1591 terugkeerde. Hij reisde via Venetië, Bologna en Florence, verbleef lange tijd in Rome, en deed op de terugweg München aan. Op zijn reis maakte hij een reeks portretten in gekleurd krijt van collega-kunstenaars (zie inv. nr. HG 12). Na deze reis maakte de invloed van Spranger plaats voor een meer rustigere en klassieke stijl, onder invloed van Italiaanse kunstenaars als Rafaël, Correggio, Titiaan en Veronese, wier werk hij in Italië bestudeerd had.
Tussen 1593 en 1600 produceerde Goltzius zijn meeste virtuoze prenten, pentekeningen en prentontwerpen. Zijn prentbedrijf bloeide, mede dankzij zijn medewerkers Jacob Matham en Jan Saenredam, en zijn prenten werden internationaal verkocht. Zijn zogenaamde ‘penwerken’, tekeningen in pen in inkt, getekend in de zwellende lijnen van gravures, waren geliefd bij de belangrijkste kunstverzamelaars (zie inv. nr. MB 1953/T 11). Lokaal onderhield hij contacten met kunstenaars, humanisten, geleerden, rederijkers en kunstverzamelaars. Vanaf 1600 stopte Goltzius met graveren en begon een carrière als schilder van Bijbelse en mythologische scènes en portretten – de redenen daarvoor zijn onbekend. Zijn prentbedrijf werd overgenomen door Jacob Matham.
Hendrick Goltzius was een bijzonder getalenteerd en veelzijdig tekenaar, zowat wat betreft gebruikte materialen en technieken als wat betreft onderwerpskeuze. Zo was hij de eerste Hollandse kunstenaar die het duinlandschap in de omgeving van Haarlem in tekeningen vastlegde (zie inv. nrs. DN 199/96 en H 253). In 1961 nam Reznicek in zijn monografie over Goltzius’ getekende oeuvre zo’n 450 tekeningen op, in 1993 aangevuld met nog ruim 70 tekeningen.3
Noten
1 Van Mander 1604 (editie Miedema), fol. 281v-287r.
2 Deze biografie is gebaseerd op die van Leeflang in Amsterdam/New York/Toledo 2003, pp. 13-21
3 Reznicek 1961 en Reznicek 1993.
