Portrait of Nelly van Doesburg (Portret van Nelly van Doesburg)

Auteur: Marijke Peyser

In de museumcollectie bevinden zich twee fotoportretten gemaakt door Man Ray: een van Francis Picabia en een van Nelly van Doesburg. Ze zijn slechts het topje van de ijsberg, want Man Ray maakt talloze portretten van vrienden uit de Parijse en New Yorkse kunstwereld.^[1] Het portret van Nelly stamt uit 1923, het jaar waarin zij en Theo van Doesburg definitief naar Parijs verhuizen. Haar kennismaking met Theo vindt drie jaar eerder plaats, wanneer de talentvolle, jonge pianiste Nelly van Moorsel op 10 juli 1920 een lezing bijwoont in de Haagsche Kunstkring van één van de voormannen van De Stijl, Theo van Doesburg.^[2] Het is liefde op het eerste gezicht.^[3] In de jaren twintig maakt het paar de dada-activiteiten in Parijs van dichtbij mee.

Kort voordat hij Nelly leert kennen, komt Van Doesburg in aanraking met dada. In het decembernummer van het tijdschrift De Stijl van 1919 vermeldt hij dadapublicaties die Tristan Tzara hem heeft toegezonden. Vanaf mei 1920 beginnen de kunstenaars elkaar te schrijven. In deze briefwisseling staan de aandacht die Van Doesburg aan dada besteedt in De Stijl en de geplande publicatie van het Nederlandse dadaïstische tijdschrift Mécano centraal. De eerste persoonlijke ontmoeting tussen beiden in Parijs, vermoedelijk in juni, maakt indruk op Van Doesburg. Op 23 juni 1921 schrijft hij aan zijn vriend Evert Rinsema: ‘Mijn gesprek met Tristan Tzara in het Hotel Boulinvilliers is onvergetelijk. Die rustige zekerheid, die beheersing vind ik zoo fijn weet je’.^[4] Bij hun aankomst in Parijs in mei 1923, logeren zij een paar dagen bij hun vriend en collega-kunstenaar Piet Mondriaan.^[5] Theo en Nelly zullen de rest van hun leven in Parijs en omgeving wonen.

Eenmaal goed en wel gevestigd onderneemt Nelly diverse pogingen om als pianist aan de slag te gaan. Wellicht dankzij haar vriendschap met Arthur Honegger, één van de zes avant-garde componisten van Le Groupe des Six, kan zij les nemen bij de Russische pianist Felix Borowski en bij Alfred Cortot, directeur van de École Normale de Musique.^[6] Composities van Le Groupe des Six staan op het programma van de dadaïstische avond Soirée du Coeur à Barbe die Tzara op 6 juli 1923 in het Théatre Michel in Parijs organiseert. Eén dag voor de manifestatie doet Tzara een beroep op zijn buurman, Man Ray, om voor deze gelegenheid een film te maken. Man Ray vervaardigt daarop Le retour à la raison (1923). Ook wordt er een film van de Duitse filmmaker, schilder en dichter Hans Richter vertoond: Rhythmus 21 (1921).^[7] De muzikale omlijsting van de avond is in handen van Nelly van Doesburg.^[8] De avond zou worden afgesloten met Tzaras toneelstuk Le coeur à gaz (1921). Zover komt het echter niet: halverwege breken heftige rellen uit tussen de dadaïsten, aanhangers van Tzara, en de surrealisten, gegroepeerd rond André Breton. De directeur van het theater haalt de politie erbij met het gevolg dat de ‘strijders’ zich onmiddellijk met elkaar verzoenen en zich tegen de politie keren: ‘Weg met de politie! Wij zijn onder elkaar!’^[9] Als de politie verdwijnt, begint het tumult weer. Het is een memorabele avond, die tevens het einde inluidt van de dadaïstische beweging.^[10]