Opengaande stilte

Auteur: Marijke Peyser

De periode 1930-1932 vormt een keerpunt in het werk van de Nederlandse kunstenaar Piet Ouborg. Tijdens een verlof in Nederland vanuit Nederlands-Indië ziet hij eigentijdse moderne kunst. Als gevolg hiervan gaat hij dromerige, surrealistische schilderijen maken en het automatisme doet zijn intrede in zijn tekeningen. Het schilderij Opengaande stilte kan worden geduid als een van die vroege ‘abstract’ surrealistische werken die karakteristiek zijn voor zijn stijl in de vroege jaren dertig. Gestimuleerd door invloeden van buitenaf en puttend uit eigen ervaringen, ontwikkelt de kunstenaar een surrealistische stijl waarin hij zijn weergave van de ‘andere’ werkelijkheid probeert uit te drukken. De ‘andere kant van de realiteit’ bestaat uit ervaringen waarbij droom en werkelijkheid in elkaar overvloeien. Op zulke momenten verschijnen beelden en stemmingen als taferelen uit een droom. Ouborg spreekt van ‘visioenen’: beelden van een grote intensiteit die ook beangstigend zijn omdat ze de kracht bezitten hem een andere wereld in te trekken. Eenmaal in die wereld, die reëler is dan de werkelijkheid, bestaat de mogelijkheid niet meer te kunnen terugkeren.^[1]

Ouborgs werk uit deze periode sluit direct aan bij André Bretons definitie van het surrealisme: ‘Ik geloof in de toekomstige versmelting van deze beide ogenschijnlijk zo tegenstrijdige toestanden, droom en werkelijkheid, in een soort absolute realiteit, in een surrealiteit.’^[2] Ook voor Ouborg is het verbeelden van de werkelijkheid te beperkt. Zo schrijft hij in 1933: ‘Wie het heimwee naar het hart der dingen kent, dat achter de verschijningsvormen zich steeds verbergt, die ging wel andere wegen dan die de zinnen wijzen’.^[3]

In 1931 zijn Ouborgs vroegste surrealistische schilderijen te zien bij kunsthandel J.H. de Bois in Haarlem. Het betreft een reeks van tien ‘abstracte’ droombeelden die de kunstenaar tussen ongeveer 1930 en 1931 schildert. Het is zijn eerste solotentoonstelling in Nederland.^[4] De meeste van de getoonde doeken, waaronder Opengaande stilte, suggereren een oneindige ruimte. Dit effect is te danken aan een tweedeling in vlakken waarvan het onderste donker van toon is en aan een groot wateroppervlak doet denken. Hierin drijven abstracte vormen. De tentoonstelling heeft weinig succes. De Bois had Ouborg al gewaarschuwd toen hij zijn doeken kwam brengen, dat hij zich weinig hoefde voor te stellen van de verkoop: ‘dat kopen ze pas over 30 jaar’.^[5] Jan Voskuil, kunstrecensent bij de Haarlemsche Courant, is de enige die een positieve kritiek schrijft. Zijn reactie op Ouborgs tentoongestelde werk luidt: ‘Ouborg is een zonderling en in ons provinciaal milieu lijkt hij minstens tien maal zonderlinger […]. Als wij hem in Parijs zouden ontmoeten, tussen zijn geestverwanten de surrealisten, dan zou de gestalte van zijn kunst vrij wat minder opzien baren’.^[6]