La poupée (De pop)

Auteur: Marijke Peyser

Hans Bellmer wordt geboren in het Poolse Katowice, maar woont vanaf 1911 in Duitsland. Onder druk van zijn autoritaire vader volgt hij tussen 1922 en 1924 lessen aan de Technische Hochschule in Berlijn, maar gaat daarna als typograaf aan de slag in de reclamewereld.^[1] Door zijn interesse in de Berlijnse dadagroep leert hij Georg Grosz, Helmut Herzfield (later bekend als John Heartfield) en Rudolf Schlichter kennen. In 1926 besluit hij zich ook op de schilderkunst toe te leggen. In Berlijn ziet hij eind jaren twintig foto’s van (etalage)poppen van de Bauhauskunstenaars Umbo (pseudoniem voor Otto Maximilian Umbehr) en Xanti Schawinsky, evenals van Paul Citroen en Werner Rohde.[2]

Als Adolf Hitler op 30 januari 1933 de macht grijpt in Duitsland, besluit Bellmer geen betaald werk meer voor de reclame-industrie te verrichten. Hij beschouwt iedere vorm van ‘nuttige’ arbeid als een bijdrage aan het goed functioneren van de staat en de vergroting van de macht van Hitler.^[3] In hetzelfde jaar begint hij te werken aan La poupée, een project dat voor hem ‘een compensatie is voor een leven dat onmogelijk is geworden’.^[4] Geïnspireerd door zijn echtgenote Margaret en zijn nichtje Ursula, geholpen door zijn broer Fritz en financieel gesteund door zijn moeder, gaat Bellmer aan de slag. La poupée, gemaakt van papier-maché en gips, aangebracht over een armatuur van hout en metaal, heeft een lengte van circa 135 cm. Elk lichaamsdeel kan worden gedemonteerd, waardoor de pop verschillende poses aan kon nemen. Naast de politieke omstandigheden in nazi-Duitsland, spelen Bellmers fantasieën over het lichaam van opgroeiende meisjes een rol in de creatie van La poupée: droombeelden die te maken hebben met sadisme, machisme, pedofilie en fetisjisme. Bellmer maakt een serie foto’s van de pop die Ursula, wanneer ze in 1934 naar Parijs gaat om Frans te studeren, aan André Breton, de voorman van de surrealisten, laat zien. Breton en zijn kring zijn onder de indruk van Bellmers foto’s die volgens hen naadloos aansluiten bij hun experimenten met surrealistische objecten.^[5]

In 1935 construeert Bellmer een tweede pop die door het gebruik van kogelgewrichten nog flexibeler is. Bellmer beschreef de nieuwe onverwachte mogelijkheden: ‘Dankzij één enkel kogelgewricht was het mogelijk de verbeelding uit te breiden in een richting die vanzelfsprekend nog verontrustender was’.^[6] De compositie van een torso liggend in een onopgemaakt bed suggereert niet alleen een verband tussen Bellmers psychoseksuele controle over de pop ter compensatie voor de verloren grip op zijn eigen leven, maar stelt ook het politiek-sociale klimaat in nazi-Duitsland ter discussie.^[7] De situaties waarin Bellmer zijn pop plaatst – in een claustrofobische huiselijke omgeving – gaan dwars in tegen het beeld van de woning als een plek van orde en deugdzaamheid dat door de Duitse overheid werd voorgeschoteld. In 2014 verwerft Museum Boijmans Van Beuningen La poupée, een niet eerder geëxposeerde foto van de eerste pop. Bellmer schonk deze in 1935 aan zijn vriend en collega-kunstenaar Mario Prassinos. Het is niet het eerste werk van Bellmer dat het museum aankoopt; de vroegste verwerving dateert van 1996 (zie L'idole (Het idool)).