Le miroir vivant (De levende spiegel)

Auteur: Marijke Peyser

In september 1927 verhuizen de Belgische kunstenaar René Magritte en zijn echtgenote Georgette naar Parijs. De Franse hoofdstad, waar het surrealisme onder leiding van André Breton hoogtij viert, biedt Magritte mogelijk nieuwe kansen om bekendheid te geven aan zijn werk. Zijn eerste solotentoonstelling Exposition Magritte, die van 23 april tot 5 mei dat jaar bij Galerie Le Centaure in Brussel plaatsvond, werd door critici namelijk negatief beoordeeld.^[1] Het echtpaar vestigt zich in Le Pereux-sur-Marne, een druilerige voorstad ten oosten van Parijs. Hoewel Breton, Louis Aragon en Paul Éluard geinteresseerd zijn in Magritte’s schilderijen en deze beginnen te kopen voor hun kunstverzamelingen, wordt de Belg niet genoemd in Bretons baanbrekende boek Le surréalisme et la peinture (1928) noch in het Second manifeste du surréalisme, dat in 1929 verschijnt. Ook zijn contacten met de Parijse galeries laten te wensen over.^[2] Ondanks deze moeilijke persoonlijke en professionele omstandigheden is Magritte’s Parijse periode, september 1927 tot juli 1930, een productieve en innovatieve fase in zijn leven.

In oktober 1927 maakt Magritte zijn eerste ‘woord-schilderij’, La clef des songes, waarin de relatie tussen tekst en beeld centraal staat.^[3] In vier geschilderde kaders worden afbeeldingen gepresenteerd met een label: een koffer krijgt het label ‘Le ciel’ (de lucht), een zakmes gaat samen met het woord ‘L’oiseau’ (de vogel), een blad krijgt de toevoeging ‘La table’ (de tafel). De spons gaat samen met het woord ‘L’éponge’ (de spons): de enige maal dat het geschilderde voorwerp op een conventionele, correcte manier benoemd wordt. Voor Magritte is ons taalgebruik aan conventies onderworpen. Het doorbreken van deze conventies heeft een vervreemdend effect. Logische verbanden bestaan niet meer. De geest is bevrijd: het hoogste doel van de surrealistische beweging is bereikt. In een volgend stadium van de ‘woord-schilderijen’ zijn geschilderde voorwerpen of zaken uit de natuur niet meer aanwezig. Le miroir vivant behoort tot deze categorie. De voorstelling draait slechts om vier woorden, ieder geplaatst binnen een witte wolk tegen een zwarte achtergrond, die via een dunne lijn met elkaar zijn verbonden: ‘personnage éclatant de rire’ (persoon in lachen uitbarstend), ‘horizon’, ‘armoire’ (kast) en ‘cris d’oiseaux’ (gekrijs van vogels). De letters zijn ‘geschreven’ met verf, in schoonschrift. Deze geschilderde weergave van woorden roepen beelden op bij de beschouwer zonder dat hij deze op het doek ziet. Zo ontwrichten de ‘woord-schilderijen’ gangbare conventies van taal en maken het mogelijk om nieuwe betekenissen te ontsluiten.

In 2015 lukt het Museum Boijmans Van Beuningen om Le miroir vivant aan te kopen. Al langere tijd probeerde het museum een vroeg woord-schilderij van Magritte te verwerven. De poging om de Magritte te verwerven is in beeld gebracht in de documentaire Conducting Boijmans van Sonia Herman Dolz uit 2015. Wanneer hij aanvankelijk hoort dat het werk niet op de markt komt, zegt directeur Sjarel Ex: ‘Een verzamelaar heeft ongeveer vijfendertig jaar de tijd, maar wij kunnen vijf generaties wachten op een schilderij.’ Le miroir vivant is een belangrijke aanwinst omdat het illustratrief is voor het onderzoek dat Magritte in de jaren 1927-1930 bezighoudt in Parijs. Het vormt een welkome aanvulling op de, veelal latere, werken waarmee Magritte al vertegenwoordigd is in de collectie surrealisme van het museum.