Swan-Elephant II ashtray

Auteur: Marijke Peyser

In 1939 wordt Salvador Dalí door André Breton uit de groep van surrealisten gezet. Breton is van mening dat Dalí teveel op de commerciële toer gaat en zijn zogenaamde dubbelbeelden niet langer provocatief en vernieuwend zijn, maar routinematig geproduceerd werk.^[1] In de decennia die volgen gaat Dalí nog veel verder met de overschrijding van de grenzen tussen kunst, publiciteit en commercie. In de jaren veertig werkt hij samen met filmregisseur Alfred Hitchcock (Métronome), fotograaf Philippe Halsman (Midsummer Night's Mare) en met modeontwerpster Elsa Schiaparelli (Le Roy Soleil). In de jaren zestig gaan alle remmen los: zo ontwerpt Dalí affiches voor de Franse spoorwegen en figureert hij in tal van televisiereclames, van chocoladerepen van Lanvin tot de nieuwe Nissan Datsun in 1972.^[2]

In dit verband moet ook de opdracht worden bezien van een asbak voor vliegtuigmaatschappij Air India in 1967, bedoeld als relatiegeschenk voor een select groepje eersteklas reizigers.^[3] De asbak wordt geproduceerd door Royal Limoges en uitgevoerd door decorateur Jules Teissonniere. De omtrek van het gedeelte waarin de as terechtkomt, is afgewerkt met een turquoise slang. Het geheel wordt ‘gedragen’ door drie zwanen. Bij het omdraaien van de asbak ‘verandert’ de middelste zwaan in een olifantenkop. Naar verluid vroeg Dalí als honorarium een babyolifant. Dit zeer ongebruikelijke verzoek van de kunstenaar past naadloos bij zijn excentrieke imago. Het dier wordt door de kunstenaar in het bijzijn van vele nieuwsgierigen in Port Lligat verwelkomd.^[4] Uiteindelijk schenkt Dalí de olifant, die hij de naam Surus heeft gegeven, in 1971 aan de dierentuin van Barcelona.[5]

Dalí gebruikt het zwaanmotief veelvuldig, zoals in Cygnes réfléchis en éléphants uit 1937. De lichamen van de drie zwanen die in het water aan de oever vertoeven, weerspiegelen als olifanten op de tegenovergestelde oever. Dit dubbelbeeld komt voort uit Dalí’s zelfbedachte ‘paranoïde-kritische’ methode (zie Le grand paranoïaque). In de bergen, links, staat een man in gedachten verzonken. De wonderbaarlijke metamorfose van de dieren ontgaat hem. Het zou een portret kunnen zijn van Edward James, Dalí’s mecenas, met wie de kunstenaar in 1937 een financiële overeenkomst afsluit.^[6] Het zwaanmotief komt ook voor in de decors die Dalí ontwerpt voor het ballet Bacchanale, dat in 1939 in New York in première gaat. De grotachtige ruimte in het lichaam van de zwaan vertoont nu eens een fragment van een oud kasteel, dan weer een mysterieuze leegte.^[7] Tijdens de voorstelling komen dansers uit de opening tevoorschijn. Les Ballets Russes de Monte Carlo onder leiding van Leonide Massine verzorgt de uitvoering. Het thema van de zwaan blijft Dalí bezighouden. In Leda Atomica (1949) is zijn geliefde Gala de ‘godin van mijn metafysica’, de hoofdfiguur in de verbeelding van de Griekse mythe Leda en de zwaan, die verhaalt hoe Jupiter, in de vorm van een zwaan, gemeenschap met haar heeft.^[8] Overigens is het niet alleen de zwaan die Dalí blijft fascineren; de olifant is net zo dominant aanwezig in zijn oeuvre.