Rayografie

Auteur: Marijke Peyser

In 1922 schrijft Marcel Duchamp, die op dat moment in New York verblijft, een enthousiaste brief naar zijn vriend Man Ray in Parijs: ‘Ik ben blij te horen dat je je goed vermaakt, maar vooral dat je het schilderen vaarwel hebt gezegd’.^[1] In de winter van 1921-1922 was de dichter Tristan Tzara de eerste geweest die met eigen ogen Man Rays sensationele ontdekking had aanschouwd.^[2] Hij was het ook die erop aangedrongen had Duchamp ervan in kennis te stellen.

Bij het ontwikkelen van foto’s voor de Parijse couturier Paul Poiret, belandt een blad onbelicht fotopapier per ongeluk in een ontwikkelbad. Man Ray plaatst een kleine glazen trechter en een thermometer op het natte fotopapier en doet dan het licht aan in de kleine badkamer die hij als donkere kamer gebruikt.^[3] Langzaam vormt zich een beeld, niet met scherpe contouren zoals dat bij reguliere fotografie het geval is, maar met witte, in wisselende mate transparant aandoende silhouetten tegen een donkere achtergrond. Het blad in de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen met drie handen en enkele onbestemde voorwerpen, is een van de grootste exemplaren.

Tot nog toe had Man Ray met behulp van zijn camera sculpturale aspecten van het alledaagse onderzocht (zie La mer de merde en La plus belle statue d'Amérique). Nu laat hij het werk over aan de objecten die hij voor handen heeft en aan het toeval. Tzara raakte volgens Man Ray over zijn toeren en bestempelde deze cameraloze foto’s als ‘puur dada’.^[4] Ook de dichter Robert Desnos is enthousiast over de talloze mogelijkheden van Man Rays ontdekking. In een artikel, gepubliceerd in de Parijse krant Le Journal beschrijft Desnos Man Ray als een profeet, een gids tot de tot nu toe beperkt toegankelijke en verborgen werelden van de perceptie.^[5] De surrealistische groep is één en al lof over de foto’s die tot stand komen dankzij ‘rayografie’, de term die Man Ray voor het eerst in 1925 voor dit proces gebruikt. Zij zien de rayografie als een equivalent van het ‘automatisch schrift’ dat zij beoefenen en dat tot stand komt vanuit het onderbewuste, zonder invloed van het verstand. De beelden die zonder fototoestel ontstaan zijn net als deze methoden vrij van bewuste controle en verworven vaardigheden. Omdat er geen negatief aan te pas komt, is elke rayografie uniek.^[6]

Man Ray is niet de uitvinder van het fotograferen zonder camera. De schilder Christian Schad experimenteert al in 1918 met fotogrammen, de gebruikelijke naam voor cameraloze foto’s. Deze techniek, het fotograferen zonder fototoestel, wordt echter een succes dankzij de grote vindingrijkheid van Man Ray.