Namiddag

Auteur: Marijke Peyser

De schilderijen van J.H. Moesman komen tot stand middels een uitgebreide, tijdrovende voorbereiding. Zijn oeuvre telt dan ook een bescheiden aantal van veertig schilderijen die hij veelal thuis maakte: op zolder, tussen twaalf en twee tijdens de middagpauze, na vijven, op zaterdagmiddag na één uur en op zon- en feestdagen.^[1] Dit strenge, gedisciplineerde rooster heeft veel te maken met zijn werkzaamheden als lithograaf bij de Nederlandse Spoorwegen. Op 31 augustus 1925 – Moesman is dan zestien jaar oud – wordt hij aangenomen als loopjongen met een salaris van zeven gulden in de week. In de loop der jaren verbetert zijn positie. In 1929 maakt Moesman kennis met surrealistische werken van kunstenaars als Max Ernst, René Magritte, Giorgio de Chirico, Marc Eemans en Pierre Roy. Vanaf dat moment ontwikkelt hij zich tot surrealistisch schilder.

Namiddag is een van de eerste doeken waarin twee werelden samenkomen die kenmerkend zijn voor surrealistische voorstellingen: het alledaagse en het fantastische. De androgyne torso, die vrijwel het hele doek beslaat, is opgebouwd uit lichaamsfragmenten die in elkaar overvloeien. De schaduwpartijen zijn in onderling contrasterende kleuren uitgevoerd. Een paarse waaier en een gele lap, met een kantachtig wit kleed in het midden, vormen de afsluiting van het onderste lichaamsdeel. Moesman maakt hier gebruik van ‘hulpstukken’, een term die hij introduceerde voor allerhande voorwerpen die hem inspireerden. De voorbereidende ontwerpschets toont een torso die uit een samengestelde figuur bestaat.^[2] De geopende schaar in het onderste deel van de torso komt op het doek niet meer voor. Het tweede ‘hulpstuk’ is het olieverfschilderij van Max Ernst, Weib, Greis und Blume (1923-1924). Waarschijnlijk heeft hij dit werk gezien in het kunsttijdschrift Variétés (januari 1929).^[3]

Bij het zien van de afbeelding van Magritte’s La trahison des images (1929) – een schilderij van een pijp met de woorden ‘ceci n’est pas une pipe’ – in de Variétés van januari 1929, valt bij Moesman het kwartje dat een causaal verband tussen woorden en dingen een illusie is. De titels die Moesman voortaan aan zijn schilderijen geeft, zijn bedoeld om van de voorstelling los te raken. Hij zegt hierover: ‘Een titel moet nooit een verklaring geven van het geval. Het moet alleen maar de ruimte voor de beschouwer groter maken. Ik heb schilderijen die heten Overmorgen, Namiddag en misschien komt er nog wel een schilderij dat Eergisteren gaat heten. Dat zijn allemaal loze woorden.’^[4] De reacties op Namiddag zijn aanvankelijk verre van positief. Kort voor de opening van de voorjaarstentoonstelling van De Onafhankelijken op 18 februari 1933 verwijdert de directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam, Cornelis Wilhelmus Hygenius Baard, het schilderij, dat ‘een pervers en buitengewoon onsmakelijk naakt’ wordt genoemd.^[5] Na de verwijdering blijft de tentoonstelling voor het publiek gesloten. De actie van Baard wordt gesteund door vrijwel de gehele pers. De politicus David Wijnkoop is de enige die zegt geen aanleiding te zien het schilderij te verwijderen. Volgens hem betreft het ‘alleen maar wat hangend vlees wat verder niets te betekenen heeft’.^[6]