De Heilige Familie met Johannes de Doper

Auteur: Esmé van der Krieke

Deze tekening is een kopie naar Andrea del Sarto’s De Heilige Familie met Johannes de Doper (ca. 1520), een schilderij dat tegenwoordig in de Galleria Palatina in Florence (afb.) hangt.^[1] Domela Nieuwenhuis schonk het blad in 1923 aan Museum Boymans, samen met een andere kopie naar het schilderij (inv. DN 119/16).^[2] De vele eigentijdse kopieën die naar de werken van Del Sarto werden gemaakt, laten zien dat de kunstenaar zeer geliefd was in het Florence van de zestiende eeuw. De Heilige Familie is een van Del Sarto’s meest gekopieerde schilderijen, wat opmerkelijk is omdat het werk voor het privévertrek van de Florentijnse koopman Zanobi di Giovambattista Bracci (1488-1531 of later) werd geschilderd.^[3] Het schilderij was indertijd dus niet publiekelijk toegankelijk, maar vermoedelijk baseerden kunstenaars zich voor het maken van hun kopieën op voorstudies en kartons die Del Sarto eerder ter voorbereiding van De Heilige Familie had gemaakt.^[4] Dat kopiëren van schilderijen kon overigens om verschillende redenen worden gedaan. In het geval van de Rotterdamse tekening gaat het waarschijnlijk om een leeroefening voor een jonge kunstenaar.

Opvallend is dat deze tekening een minder exacte kopie van het origineel is dan onze andere kopie. De slapende Jozef die in het schilderij achter de geknielde Maria, Johannes de Doper en Christus is gepositioneerd, ontbreekt hier. Daar waar Jozef zou horen te staan, linksboven op het blad, zijn wel lichte penstreken en contouren zichtbaar die er mogelijk op wijzen dat de tekening nog niet af was. Ook de handen en voeten van de figuren zijn nauwelijks uitgewerkt, zoals bijvoorbeeld te zien is in de rechtervoet van het Christuskind. Opmerkelijk is ook dat de maker van de tekening de geslachtsdelen van Christus en Johannes de Doper bedekte, een toevoeging die na afsluiting van het concilie van Trente in 1563 steeds gebruikelijker werd omdat de Katholieke Kerk naaktheid in kunstwerken als schandelijk beschouwde.^[5] Daarnaast mist de tekening de naturalistische kwaliteiten waar Del Sarto juist zo bekend om was. Terwijl Maria en het Christuskind elkaar in het schilderij liefkozend aankijken, is van een dergelijke interactie in de tekening geen sprake; de figuren kijken hier eerder langs elkaar heen.

Oberhuber plaatste de maker van deze tekening in de omgeving van de Duitse kunstenaar Hans von Aachen (1552-1615).^[6] Vooral de hoekige lijnen in de mantel van Maria komen met tekeningen van diens hand overeen, zoals voorbeelden in Parijs en New York laten zien.^[7] De kwaliteit van onze tekening wijst er echter op dat deze in dat geval niet door Von Aachen zelf, maar door een minder ervaren Duitse kunstenaar in zijn omgeving moet zijn vervaardigd, wat ook goed mogelijk is omdat de populariteit van Del Sarto dankzij het bestaan van vele kopieën tot buiten Italië reikte. Als de tekening inderdaad in Duitsland werd gemaakt, dan moet de kunstenaar zich hebben gebaseerd op een van de vele kopieën die van Del Sarto’s werk in omloop waren. Maar het kan ook zijn dat de kunstenaar zelf in Italië was en zich daar baseerde op de eerdergenoemde voorstudies van Del Sarto. Daarnaast kan ook het watermerk van de tekening waarschijnlijk in Duitsland worden geplaatst. De dubbelkoppige adelaar die daarin te zien is, komt overeen met een merk dat rond 1554 in Weimar werd vervaardigd, dus minstens dertig jaar na Del Sarto’s eigenhandige werk.^[8] Vanwege die datering, maar ook vanwege de bedekte geslachtsdelen, moet de tekening in de tweede helft van de zestiende eeuw zijn vervaardigd. De maker zelf blijft vooralsnog anoniem.