Auteur: Mees Knarren
Het tafereel in deze tekening heeft betrekking op de parabel van de arbeiders in de wijngaard zoals beschreven in het evangelie van Mattheüs (20:1-16). Een landeigenaar is gedurende de dag op zoek geweest naar mensen die in zijn wijngaard willen werken. Inmiddels is de dag ten einde en krijgen zij allen evenveel betaald, dit terwijl ze niet allemaal evenveel uren hebben gemaakt. Het verhaal is op te vatten als een metafoor voor mensen die zich pas later in hun leven bekeren: ook zij zullen naar de hemel gaan.
De tekening is gemaakt naar een fresco door Andrea del Sarto voor de Santissima Annunziata te Florence. Het verhaal van de arbeiders werd in dat klooster in twee muurschilderingen verteld: de eerste beeldde de landeigenaar af op zoek naar werknemers, de tweede het moment waarop de arbeiders werden uitbetaald. De Rotterdamse tekening is een kopie naar het tweede fresco: te zien zijn vijf figuren in een natuurlijke omgeving met wuivend gras en enkele gebouwen. Rechts van het midden is de landeigenaar afgebeeld, staande op een hooistapel, wat hem meteen boven zijn werknemers verheft. Hij is bezig met het betalen van de arbeiders en drie van hen reageren verontwaardigd op het bedrag dat ze ontvangen terwijl een vierde figuur, net buiten de groep, zich vooral lijkt bezig te houden met zijn eigen, waarschijnlijk relatief royale vergoeding. Beide fresco’s van Del Sarto, omstreeks 1510-1514 in grisaille op de muren van de kloostertuin geschilderd, zijn inmiddels verloren gegaan. Als het ging om kerkinterieurs was de gangbare smaak in Florence vrij sober, zoals voorgeschreven door de belangrijke kunstenaar en architect Leon Battista Alberti (1404-1472), maar op buitenmuren waren wél meer uitbundige fresco´s toegestaan.[1] Shearman wees er in 1960 bovendien op dat Del Sarto’s reeks een vernieuwend type fresco vormde waarin de thematiek op de plek van weergave inspeelde: een verhaal gesitueerd in een wijngaard afgebeeld in de omgeving van een kloostertuin.[2] Voor zijn figuren maakte Del Sarto vaak gebruik van mensen uit zijn naaste omgeving, onder wie een oudere bebaarde man die hij afbeeldde in een tekening in Oxford[3] en een schilderij in Madrid.[4] De middelste figuur in zijn fresco voor de Santissima Annunziata betreft mogelijk dezelfde man.[5] Daarnaast werkte hij naar antieke voorbeelden, en lijkt de beroemde Apollo van Belvèdere model te hebben gestaan voor de meest rechter figuur.[6]
Hoewel kunstverzamelaar Adriaan Domela Nieuwenhuis deze tekening in zijn inventaris omschreef als een Del Sarto, is deze zeer waarschijnlijk niet van diens hand.[7] Het blad is ook niet het enige waarop zijn inmiddels verloren gegane fresco is vastgelegd: een tekening die voorheen aan hem werd toegeschreven maar inmiddels als anoniem Florentijns wordt gezien, bevindt zich in Parijs.[8] In dezelfde collectie wordt van de groep alleen de tweede man van links uitgelicht. Hoewel ook deze tekening aan Del Sarto werd toegeschreven, gaat het om een anonieme kopie.[9] Eveneens in Parijs bevindt zich een studie die voor een werk van Federico Zuccaro (1540/1541-1609) werd aangezien, maar inmiddels eveneens als anoniem te boek staat. Een inscriptie vermeldt dat deze tekening naar het voorbeeld van Del Sarto’s fresco in de Santissima Annunziata is gemaakt.[10] Ook door Noord-Europese kunstenaars werd de wijngaardreeks gekopieerd: zo maakte Hieronymus Cock (1518-1570) op basis van Del Sarto’s werken twee gravures waarvan alleen de eerste bewaard is gebleven. Het is echter niet duidelijk of hij zijn ontwerp baseerde op het fresco of een kopie daarvan. Een latere uitgave van deze prent uit 1563 door Cornelis Cort (1533-1578) is te zien in Londen.[11] Peter Paul Rubens (1577-1640) maakte twee tekeningen naar het fresco waarvan er een in Parijs[12] terechtkwam en de andere in de voormalige Normand collectie.[13] De Parijse tekening draagt een inscriptie die vermeldt dat Rubens tekende wat Andrea del Sarto alvorens had geschilderd. Volgens Jeremy Wood is het mogelijk dat Rubens zijn tekeningen direct naar Del Sarto’s fresco heeft gemaakt. Deze zouden in dat geval pas na Rubens’ bezoek aan Florence in 1601 verloren kunnen zijn gegaan. Wood stelde daarnaast dat Erasmus Quillinus de Jongere (1607-1678) zijn tekening op een van Rubens’ versies baseerde.[14] Een anonieme en minder gedetailleerde versie van het tafereel is te zien in Edinburgh.[15] Del Sarto’s fresco´s zijn dus veel en wijdverspreid gekopieerd over een vrij lange periode, waarbij de Rotterdamse tekening als kopie uit de tweede helft van de zestiende eeuw tot een van de vroegere behoort.
De Rotterdamse tekening is vervaardigd met bruine inkt op geprepareerd papier en verkeert in slechte staat. Onder uv-licht blijkt dat dit blad met meer subtiliteit is uitgevoerd dan met het blote oog te zien is. De schade toegebracht door licht en insecten maakt bovendien duidelijk dat de tekening lange tijd ingelijst moet zijn geweest. Het werk kan zijn bedoeld als aandenken aan Del Sarto’s fresco´s waarbij de aandacht in het bijzonder naar diens gebruik van chiaroscuro uitging. In Vasari’s beschrijving van zijn wijngaardreeks wordt dit meesterlijke gebruik van clair-obscur al vermeld.[16] In de Rotterdamse tekening is eenzelfde dramatische effect bereikt door een combinatie van met penseel aangebrachte inkt en witte hoogsels.
