Salomé toont het hoofd van Johannes de Doper aan Herodes

Auteur: Klazina Botke

De fresco’s in het Chiostro dello Scalzo in Florence worden beschouwd als een van Andrea del Sarto’s (1486-1530) grootste artistieke prestaties. De grisailleschilderingen, tussen 1508/1512 en 1526 door Del Sarto en Franciabigio (1484-1525) vervaardigd, verbeelden in twaalf scènes het leven van Johannes de Doper. In de loop van de zestiende eeuw waren de fresco’s een voorbeeld voor vele kunstenaars, zo ook voor de vervaardiger van deze tekening en een andere in onze collectie (inv. I 114). De roodkrijtstudie is een kopie naar het fresco waarin het hoofd van Johannes aan Herodes wordt getoond (1523). De koning zit ter ere van zijn verjaardag samen met zijn vrouw Herodias aan het feestmaal. Links komt hun dochter Salomé aangelopen. Onder haar arm draagt zij een schaal met daarop het afgehakte hoofd van Johannes de Doper, het geschenk dat zij, na aandringen van haar moeder, aan Herodes had gevraagd nadat zij voor hem had gedanst.^[1] Opvallend is dat de tekening geen exacte kopie is van het fresco. Op het Rotterdamse blad is Herodias achter de tafel weergegeven in plaats van aan de linkerzijde. Bovendien is haar hoofd tweemaal getekend, alsof de kunstenaar al kopiërend probeerde te variëren op zijn voorbeeld. De geschokte jongeman in het midden van het fresco is naar rechts verplaatst.^[2] Ook is in onze tekening het hoofd van Johannes niet zichtbaar achter de rechterarm van Salomé die de schaal tegen haar zij houdt. Op de keerzijde van het blad is Herodias nogmaals getekend, nu meer gelijkend op de figuur in het fresco. Een kwartslag gedraaid zien we ook een minder uitgewerkte tekening van twee mannen. Deze figuurgroep is overgenomen uit De gevangenneming van Johannes, een ander fresco van Del Sarto in dezelfde kloostergang.

Dit blad werd samen met twee andere tekeningen (I 114 en I 112) door Koenigs verworven als werk van Andrea del Sarto zelf.^[3] Fröhlich-Bum (1928) beschouwde de tekeningen nog als eigenhandige voorstudies, terwijl Fraenckel (1935) ze beschreef als latere kopieën naar zijn werk.^[4] Berenson (1938 en 1961) schreef ze toe aan Giovanni Battista Naldini (1535-1591), waar Freedberg (1963) zich in kon vinden.^[5] Barocchi (1965) zag ze echter als werken van Francesco Morandini (1544-1597), terwijl Shearman (1965) ze in hetzelfde jaar aanmerkte als vervalsingen uit de late zeventiende of vroege achttiende eeuw, met opzettelijke pentimenti om ze een authentiek karakter te geven.^[6] Tenslotte schreef Monbeig Goguel (1991 en 2005) de Rotterdamse tekening toe aan Giovanni Battista Vanni (1599-1660), samen met een tekening in het Louvre die volgens haar zeker van dezelfde hand is als de drie bladen uit de Collectie Koenigs.^[7] Petrioli Tofani (1999) betoogde eveneens dat deze groep kopietekeningen naar Del Sarto door Vanni werden gemaakt.^[8] De veronderstelling van Petrioli Tofani en Monbeig Goguel is grotendeels gebaseerd op een opmerking van Baldinucci; hij schreef in zijn Notizie de' professori del disegno da Cimabue in qua (1681-1728) dat Vanni kopieën maakte voor een prentserie, gegraveerd door Domenico Falcini (1575-1632).^[9] Deze prenten zijn echter niet overgeleverd en omdat de Rotterdamse tekeningen duidelijk geen exacte kopieën zijn, lijkt het onwaarschijnlijk dat ze voor dit doel werden gemaakt. Daar komt nog bij dat een van de Rotterdamse bladen op basis van het watermerk rond 1560 kan worden gedateerd.^[10] Vanni zou dan ongeveer vijftig jaar oud papier hebben gebruikt. Dit is op zich niet onmogelijk, maar wel zeer onwaarschijnlijk. Wie de kopieën dan wél vervaardigde, blijft onduidelijk. Waarschijnlijk is sprake van tekenoefeningen door een leerling in een Florentijns kunstenaarsatelier. In Frankfurt bevindt zich een aantal soortgelijke tekeningen die mogelijk van dezelfde hand zijn.^[11]