Studie van een slapende herder

Auteur: Esmé van der Krieke

In deze tekening zijn met vlotte lijnen de contouren van een liggend mannelijk figuur op papier gezet. De houding met opgetrokken benen en achterovergebogen hoofd, leunend op de rechterarm, doet vermoeden dat de man aan het slapen of uitrusten is. Het papier is kwetsbaar en te oordelen naar de scheve randen en de afsnijding aan de linkerkant moet het blad oorspronkelijk groter zijn geweest. Meerdere details in de tekening duiden erop dat het werk in de werkplaats van Jacopo Bassano werd gemaakt.

Op de achterkant van de tekening is de inscriptie ‘B.B. no. 24’ te lezen. Deze inscriptie komt voor op tekeningen die afkomstig zijn uit de collectie van Zaccaria Sagredo (1653-1729).^[1] Hij was de neef van de Venetiaanse doge Nicolò Sagredo (1606-1676) die in 1651 een groot aantal tekeningen rechtstreeks uit de werkplaats van de familie Bassano in zijn bezit kreeg.^[2] De inscriptie is een afkorting van ‘Bottega Bassanese’, ofwel het familieatelier dat door Jacopo Bassano in het midden van de zestiende eeuw was opgericht. Aan hem zijn vaak de originele composities toe te schrijven die tot in de zeventiende eeuw door zijn vier zoons Francesco (1549-1592), Giambattista (1553-1613), Leandro (1557-1622) en Girolamo (1566-1621) werden overgenomen. Door al die verschillende handen is de precieze maker van een werk alleen vaak moeilijk te herkennen, niet alleen van de schilderijen, ook van de vele tekeningen die bewaard zijn gebleven.^[3] Toch onderscheiden Jacopo’s tekeningen zich duidelijk van die van de anderen door een vlotte lijnvoering, een geringe aandacht voor de hoofden en door verkortingen in de ledematen. Vergelijkingen met tekeningen in Cambridge en Parijs tonen dit aan.^[4] Tietze/Tietze-Conrat (1944) en Aikema/Meijer (1985) schreven de Rotterdamse tekening op basis van die stilistische kenmerken dan ook aan Jacopo toe.^[5]

In meerdere van Jacopo’s schilderijen zijn dergelijke liggende of zittende figuren op de voorgrond te zien, daar geplaatst om ruimtelijkheid en perspectief te creëren. Van zijn hand zijn ook vergelijkbare voorstudies voor zulke figuren met opgetrokken benen bekend, zoals in een blad in Frankfurt en een in Parijs.^[6] De figuur in die laatste tekening herkende Rearick (1968) als een voorstudie voor een slapende Johannes de Evangelist, afgebeeld in meerdere versies van De lijdensweg in de tuin van Getsemane door het Bassano-atelier.^[7] Gezien de enigszins afwijkende houding en vorm suggereerden Aikema/Meijer (1985) dat de figuur in de Rotterdamse studie eerder een herder voorstelt.^[8] Deze lijkt laarzen te dragen en een mantel die tot net boven de knie valt. In meerdere van Jacopo’s schilderijen met de verkondiging aan de herders als onderwerp is een dergelijke figuur op de voorgrond te zien, steeds afgebeeld in dezelfde leunende houding met opgetrokken benen en blote knieën. In de Rotterdamse tekening valt vooral het achterovergebogen hoofd op dat in één schilderij van Jacopo lijkt terug te keren, namelijk in De verkondiging aan de herders (ca. 1575) nu in Praag.^[9] Het gaat in dat werk om een slapende herder die rechts op de voorgrond is afgebeeld en van wie, naast het achterovergebogen hoofd, ook de positie van de armen met die in de tekening overeenkomt. De herder in het schilderij is spiegelbeeldig aan die in onze tekening, wat erop kan wijzen dat het atelier beschikte over een hele voorraad aan studies van verschillende poses die voor dergelijke schilderijen gebruikt en gedraaid konden worden.

Of onze studie van een slapende herder als voorstudie voor de specifieke figuur in het schilderij in Praag heeft gediend, kan niet met zekerheid worden vastgesteld. Wel is het zeer waarschijnlijk dat de tekening afkomstig is uit het Bassano-atelier. Gezien de verkortingen, de vlotte lijnen en bovenal de hoge artistieke kwaliteit is de toeschrijving aan pater familias Jacopo in dat geval het meest logisch.