Liggende leeuw

Auteur: Albert Elen

Deze tekening van een liggende leeuw werd door Tietze/Tietze-Conrat (1944) als ‘excellent’ gewaardeerd. Het werk wordt wel aan Titiaan (ca. 1488/90-1576) toegeschreven, maar in de recentere literatuur prevaleert toch een toeschrijving aan Jacopo Bassano. Over de functie van de tekening bestaat al eveneens onduidelijkheid: is het een voorstudie of een ricordo (een kopie van een (on)voltooid werk)?

De tekening staat in verband met een votiefschilderij van Titiaan, getiteld Doge Antonio Grimani knielend voor de verschijning van het Geloof, meer bekend als La Fede, in de Sala delle Quattro Porte in het Dogepaleis in Venetië (afb.).^[1] De opdracht voor dit gigantische schilderij was al in 1555 verstrekt, maar het werk was nog niet af toen de kunstenaar in 1576 op zeer hoge leeftijd aan de pest overleed. Het werd voltooid door zijn atelier.^[2] De tekening correspondeert met de Venetiaanse leeuw aan de voeten van de patroonheilige Marcus linksonder in de geschilderde voorstelling. In de tekening is echter alleen de liggende leeuw uitgebeeld en is de onderkant van de mantel van de heilige, staande voor de leeuw, slechts met een paar snelle lijnen in zwart krijt aangeduid. Deze lacune in het midden van de tekening ziet er op het eerste oog dan ook merkwaardig uit. Het zou erop kunnen duiden dat we te maken hebben met een voortekening voor enkel de leeuw, die in principe al rond 1555 gemaakt zou kunnen zijn, ware het niet dat dergelijke detailstudies meestal pas werden vervaardigd in een gevorderd stadium van het schilderproces. De zwartkrijttekening is gecombineerd met gekleurd krijt dat Titiaan niet gebruikte, maar wel karakteristiek is voor het getekende oeuvre van Jacopo Bassano, wiens naam niet toevallig midden onder door een vroege verzamelaar is geannoteerd: ‘Bassan’.^[3]

Rearick (1991, 2001) beschouwt de tekening als een kopie door Bassano naar het onvoltooide detail in het schilderij, gemaakt in 1575 tijdens zijn bezoek aan Titiaan in diens huis en atelier in de Calle Larga dei Boteri in de wijk Cannaregio.^[4] Deze mening wordt gedeeld door Whistler (2016), al laat zij de mogelijkheid open dat een getalenteerde assistent van Titiaan de tekening maakte in de met Bassano geassocieerde techniek. Naar onze mening is sprake van een ricordo door Bassano zelf of iemand uit diens directe omgeving, gemaakt naar het onvoltooide schilderij.^[5] De tekening zou dan gemaakt zijn tussen 1568, het jaar waarin Bassano naar Venetië verhuisde en zijn tekenstijl daar bekendheid kreeg, en de jaren na 1576, toen het schilderij door Titiaans atelier werd voltooid.

Wat tot nu toe onopgemerkt is gebleven, is de overeenkomst tussen deze tekening en een detail linksonder in een geschilderde compositiestudie van Tintoretto (1518-1594), nu in New York.^[6] Het betreft een studie voor De doge Alvise Mocenigo voor de Verlosser, vergezeld van St. Marcus en andere heiligen, een groot doek dat Tintoretto samen met zijn atelier schilderde voor de Sala del Collegio in het Dogepaleis in Venetië. De opdracht was in 1571-1574 door de doge verstrekt, maar de uitvoering dateert van ongeveer 1582. Hoewel het silhouet van de liggende leeuw in de compositiestudie moeilijk zichtbaar is door de schetsmatige uitvoering op een donkere ondergrond, is de overeenkomst met de afgewende kop en de geopende muil frappant. De evangelist Marcus is in die studie en in het voltooide schilderij achter zijn attribuut geplaatst, dus de leeuw is daar geheel zichtbaar en de overeenkomst met onze tekening betreft dus enkel het voorlijf met de kop. De olieverfstudie wordt gedateerd in 1576-1577, dus in dezelfde tijd als onze tekening. Wie de inventor is van dit beeldelement, Tintoretto of Titiaan, blijft zodoende onduidelijk.