Studie van een staand ruggelings vrouwelijk naakt voor ‘Het gouden tijdperk’

Auteur: Albert Elen

Deze tekening werd aanvankelijk toegeschreven aan Giorgione (1473/1474-1510) en zijn school, maar uiteindelijk door Tietze/Tietze-Conrat (1944) herkend als een voorstudie voor de naakte, ruggelings weergegeven vrouw met een bloemenmand rechts in de compositie van Het gouden tijdperk. Dat schilderij bevond zich toen in de collectie H. Acton in Florence en werd beschouwd als een werk van een anonieme kunstenaar. Het echtpaar Tietze schreef tekening en schilderij toe aan een onbekende Vlaming, werkzaam in Venetië in het derde kwart van de zestiende eeuw, en wees op overeenkomsten met sculpturen van Giambologna (1529-1608), waarschijnlijk vooral doelend op de marmeren Venere della grotticella uit 1573 in de Boboli-tuinen in Florence.^[1]

De onbekende kunstenaar van het schilderij, en dus ook van onze tekening, werd later door Meijer (1975) geïdentificeerd als Paolo Fiammingo, en beide toeschrijvingen zijn sindsdien alom geaccepteerd. Gebleken is namelijk dat Fiammingo dezelfde compositie schilderde, hoewel in mindere kwaliteit, als onderdeel van een serie van twaalf grote schilderijen verbeeldend De vier tijdperken der wereld (ca. 1580-1592), in opdracht van de rijke Duitse bankiersfamilie Fugger voor haar pas gebouwde zomerresidentie bij Kirchheim an der Mindl in Beieren.^[2] Dit schilderij bevindt zich nog steeds in situ, terwijl veel andere uit de reeks door verkoop verspreid zijn geraakt.

Fiammingo was een van oorsprong Vlaamse kunstenaar, in 1561 als Pauwels Franck ingeschreven als meester in het Sint Lucasgilde in Antwerpen. Vanaf het begin van de jaren 1570 tot aan zijn dood was hij werkzaam in Venetië, eerst als assistent in het atelier van Jacopo Tintoretto (1518-1594), later zelfstandig. Zijn belangrijkste klant was de familie Fugger, voor wie hij samen met zijn atelier in totaal 32 werken schilderde.^[3] Hij werd vooral bekend om zijn geschilderde allegorische voorstellingen in uitbundige landschappen, een persoonlijk specialisme dat hij had meegenomen uit de Vlaamse traditie. Dergelijke landschappelijke achtergronden schilderde hij soms ook voor Tintoretto en andere lokale kunstenaars. Voor zover bekend bleef zijn grafisch oeuvre daarentegen tot slechts 14 tekeningen beperkt.^[4]

Whistler (2014) opperde dat de Rotterdamse tekening, hoewel qua pose duidelijk geïnspireerd op een sculpturaal voorbeeld van Giambologna, werd vervaardigd naar een levend model, wijzend op pentimenti in de contouren van de figuur. Deze zijn echter zo onbeduidend dat zijn hypothese niet gerechtvaardigd lijkt. Daarbij zou het dan ook de enige tekening volgens deze werkwijze zijn die wij van de kunstenaar kennen.^[5]