Portret van een jonge vrouw

Auteur: Judith Niessen

Na eerdere toeschrijvingen aan Hans Holbein en Rogier van der Weyden werd dit vrouwenportretje lange tijd in verband gebracht met Jan van Eyck.¹ Het was het portrettype, een borstbeeld in driekwart, dat met name de associatie opriep. Van Eyck had bijvoorbeeld in die positie zijn vrouw Margaretha geschilderd.² Ebbinge Wubben suggereerde als eerste Petrus Christus als de maker van de tekening en werd daarin al snel gevolgd door Panofsky die de toeschrijving bekendheid gaf.³ Hij vergeleek de subtiele modellering en stilering van het gezicht met het Portret van Edward Grymestone uit 1446, wiens rechterhand dezelfde positie aanneemt als die van de vrouw, ‘met de stijve, wat gekromde vingers naar boven’.⁴ Sinds 1990 wordt deze toeschrijving unaniem geaccepteerd, met uitzondering van Fritz Koreny en Georg Zeman die alleen het Portret van een valkenier als een eigenhandige tekening van Petrus Christus beschouwen.⁵

Talrijke overeenkomsten met de portretten van Petrus Christus rechtvaardigen de toekenning van de tekening aan deze kunstenaar. De ronde vorm van het gezicht met de iets terugwijkende kin is bij hem een geliefd gezichtstype. De subtiele modellering en de uitgesproken belichting kunnen ook als kenmerkend voor Christus worden beschouwd. Het Portret van een kartuizer monnik uit 1446 in New York en Het portret van een jongeman in Londen bieden op dat vlak een goede vergelijking.⁶ Deze laatste figuur, die sterk van links belicht wordt, laat een schaduwwerking zien die nagenoeg overeen komt met die in de tekening. In beide is de linkerwang, nek en schouder in schaduw gehuld. Petrus Christus gaf dit in de tekening aan met korte parallel aan elkaar gelegen arceringen, die ook te zien zijn, zo blijkt uit infraroodreflectogram-opnamen, in de ondertekening van het schilderij.⁷ De grote oogleden van de man zijn ook te zien bij het vrouwenportret. Zelfs een relatief zwak element, als het wat onhandig getekende bolle linkeroog met de te hoog geplaatste iris komt vaker voor bij Petrus Christus.

Op basis van de overeenkomsten met het Grymestone portret en dat van de kartuizer monnik wordt het portretje over het algemeen als een vroeg werk beschouwd en in de jaren 1440 geplaatst. Details in de kleding van de vrouw ondersteunen dit.⁸ Het is echter niet uitgesloten dat de tekening van iets later datum is. In de loop van de jaren geeft Christus zijn gezichten een iets rondere en zachtere vorm, dat ook al hier te zien is. Bovendien wijst de overeenkomst in uitvoering met het Londense Portret van een jongeman, dat tussen 1550 en 1560 gedateerd wordt, ook op een wat latere ontstaansdatum.

Het trompe l’oeuil motief, waarbij Petrus Christus de arm en hand van de vrouw op een balustrade liet rusten, was vermoedelijk ingegeven door Jan van Eyck. Op een portret van Isabella van Portugal, dat we nu alleen nog kennen uit kopieën, schilderde Van Eyck haar in een raamkozijn, waarbij zij haar handen laat rusten op de dorpel. Voor Christus was dit een geliefd motief dat hij vaker toepaste in zijn portretten, zoals bij de Kartuizer monnik en in zijn tekening van een valkenier.

De functie van de tekening is niet helemaal duidelijk. De verfijnde uitwerking en gekleurde achtergrond maken het tot een zeer aantrekkelijk kleinood, dat oogt als een zelfstandig kunstwerkje. Hiervan zijn uit die periode geen voorbeelden bekend en is daarom niet waarschijnlijk. Wellicht was de tekening onderdeel van zijn modellenvoorraad, zoals Ainsworth suggereert. Gerard David tekende ongeveer vijftig jaar later met zilverstift soortgelijke verfijnde portretjes op kleine schaal die deel uitmaakten van studiebladen.⁹ Het ligt in ieder geval minder voor de hand dat het hier een eigenhandige kopie ter documentatie betreft, zoals ook weleens is gedacht.¹⁰ Het is immers onwaarschijnlijk dat Christus in zo’n geval de mouw van de rechterarm over de reeds getekende balustrade heen zou zetten.