Berglandschap met havenstad

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Vanaf een hooggelegen punt is rechts een steile bergwand te zien, met watervallen, bomen en twee groepjes reizigers op een bergpad rechts. Links in de diepte ligt een stad aan een baai. De bebouwing strekt zich uit van een landtong in het water tot in de heuvels op de achtergrond. In de verte zijn hoge bergen. Linksboven vliegt een groepje vogels, waaronder mogelijk twee ooievaars of lepelaars. Dit zorgvuldige getekende berglandschap met vergezicht maakte Jan Brueghel in 1596, het jaar waarin hij uit Italië terugkeerde naar Antwerpen, waar hij uiterlijk in oktober arriveerde. Het is onbekend of hij deze tekening maakte in Milaan – waar hij in 1595 en de eerste maanden van 1596 verbleef – of in Antwerpen. Stilistisch sluit het blad aan bij het ongeveer even grote Landschap met de verzoeking van Christus in de collectie Lugt, dat uit 1595 dateert en op dezelfde wijze gesigneerd is.¹ Ook deze tekening is uitgevoerd in zeer fijne penlijnen – die naarmate de landschapselementen verder weg zijn gelegen, steeds zachter van toon worden – en met veel aandacht voor details. Wellicht maakte Brueghel dit berglandschap daarom kort na dit landschap in de collectie Lugt, namelijk in de eerste helft van 1596, toen hij nog in Italië was.²

Zowel de besproken tekening als die in Parijs werden gegraveerd door Aegidius Sadeler (ca. 1570-1629).³ De prenten maken deel uit van een reeks landschappen die Sadeler naar Brueghels ontwerpen graveerde. Naast de bladen in Rotterdam en Parijs bleven nog vier ontwerptekeningen van Brueghel voor deze serie bewaard.⁴ Sadeler woonde vanaf 1597 tot aan zijn dood in Praag. Mogelijk gaf Brueghel hem de tekeningen toen hij deze stad in 1604 bezocht, waarna de graveur ze korte tijd later in prent bracht.⁵ Sadeler voorzag het Rotterdamse landschap van Bijbelse stoffage: onder de grote boom op de voorgrond voegde hij de Heilige Familie tijdens de vlucht naar Egypte toe. Vermoedelijk nam hij dit motief over van de Augsburgse kunstenaar Hans Rottenhammer, die Brueghels geschilderde landschappen regelmatig van figuren voorzag.⁶ Sadeler voegde bovendien op de voorgrond donkere rotsblokken toe en liet de groepjes reizigers op het middenplan weg.

Het getekende landschap is opgebouwd uit drie plans die verschillen in lijnvoering, wassingen en kleurgebruik. Rechts op de voorgrond werkt de grote, in donkere inkt uitgevoerde boom langs het bergpad als repoussoir, bedoeld om de illusie van diepte in het landschap te vergroten. Als tegenhanger is links vooraan een donker rots met kale bomen en een grillig gevormde boomstronk getekend. Het middenplan wordt gevuld door subtiel getekende bergen met bomen, struikgewas en watervallen. Achter dit tweede plan strekt zich vervolgens het weidse landschap met de stad uit, uitgevoerd in steeds zachtere penlijnen, en ten slotte de bergketen in de verte, aangegeven met uiterst dunne penlijnen en blauwe wassingen.

Brueghel baseerde zich bij de opbouw van deze tekening op getekende en geschilderde composities van Paul Bril – met wie hij Rome contact onderhield – uit de late jaren 1580 en vroege jaren 1590, zoals diens tekeningen Stad aan een baai met galeien uit 1587 in Leiden en Havengezicht met rechts bomen in Parijs van omstreeks 1590.⁷ Beide landschappen laten net als Brueghels tekening als repoussoir een grote boom rechts op de voorgrond zien. Winner en Robinson benadrukken bovendien de invloed van Girolamo Muziano (ca. 1532-1592), wiens landschappen onder andere bekend waren dankzij een reeks monumentale gravures die Cornelis Cort naar diens ontwerpen maakte.⁸ Zo is het goed mogelijk dat Brueghel de watervallen die vanaf de begroeide bergwand recht omlaag storten, ontleende aan de gravure De heilige Franciscus ontvangt de stigmata van Cort naar Muziano uit 1567, waarop hetzelfde motief voorkomt.⁹