De apostel Paulus in Korinthe bij Aquila en Priscilla

Auteur: Judith Niessen

Deze tekening is een ontwerp voor een ongedateerde gravure gemaakt door Jan Sadeler I (1550-1600).¹ De voorstelling verwijst naar het verblijf van Paulus te Korinthië waar hij Aquila leerde kennen, een Jood uit Pontus, die kort daarvoor met zijn vrouw Priscilla uit Italië was gekomen. Het echtpaar was, net als Paulus, tapijt- of tentmaker van beroep. De apostel bleef bij hen en werkte mee in hun werkplaats.² Hier schreef hij zijn brieven aan de Korinthiërs (Handelingen 18: 1-3).

Door de beperkte stilistische ontwikkeling binnen het getekende oeuvre van Joos van Winghe is deze tekening moeilijk precies te dateren. Vermoedelijk maakte Van Winghe de tekening in Frankfurt, waar hij in 1584 naar toe verhuisde. De kunstenaar werkte in deze stad samen met de gebroeders Jan en Rafael Sadeler, die zich daar rond dezelfde tijd bevonden.³ Het door Van Winghe ontworpen Nachtbanket uit 1588 is bijvoorbeeld aldaar door Jan Sadeler in prent omgezet.⁴ Van die gravure zijn twee voorstudies in Dresden en Braunschweig bekend, die in dezelfde techniek zijn vervaardigd als deze tekening.⁵ Ook komen sommige houdingen van figuren in beide composities voor. Zo is de vegende vrouw linksvoor op de Paulus-tekening in spiegelbeeld vrijwel gelijk aan die van de dansende man in het midden van het Nachtbanket.

De opbouw van de compositie is verwant aan de Voetwassing in Brussel, die door Poensgen kort vóór 1584 wordt gedateerd.⁶ Beide tekeningen gaan uit van een centrale figuur, Christus in de Voetwassing en Priscilla in de Rotterdamse tekening, gezeten voor een tafel. Daaromheen zijn de andere personages gegroupeerd. De achterzijde van de doorgriffelde tekening is bewerkt met rood krijt, dat werd gebruikt als carbon voor overbrenging op de koperplaat.⁷ Door de contourlijnen van de tekening te doorgriffelen, hechtte het krijt op de achterzijde zich aan het laagje witte was dat op de koperplaat was aangebracht. De zo ontstane kopie diende als uitgangspunt voor de graveur, die de contouren vervolgens licht in de plaat kraste en deze verder uitgraveerde.

In dit stadium week Sadeler af van de ontwerptekening. Hij verving de dienster op de trap door twee pelgrims en liet een derde door de deur binnenkomen. Voor de schrijvende Paulus werd een spiegel geplaatst en de weefpenselen bij Aquila werden veranderd in drie lepels. Door deze veranderingen en toevoegingen lijkt Sadeler de voorstelling een politieke betekenis te hebben gegeven die bij de tekening ontbreekt.⁸ De toegevoegde pelgrims benadrukken wellicht de vervolging en verbanning van Paulus en vormen daarmee mogelijk een commentaar op de noodzakelijke emigratie van veel kunstenaars als gevolg van de politieke onrust in die jaren.